Kur Helena e Francës kujdesej për Manastirin e Shën Sergjit

[ardona]

Kur Helena e Francës kujdesej për Manastirin e Shën Sergjit

Dr.Musa Ahmeti Dr. Etleva Lala

Manastiri i Shën Sergjit dhe Bakut, i njohur nga populli edhe si kisha e ShnaPrendes, është një ndër manastirët më të rëndësishëm benediktinë në Shqipëri dhe ndoshta ndër të parët. Së bashku me Shën Kollin në derdhje të Bunës dhe me manastirin e shën Mërisë së Rotecit afër Tivarit, ai formonte trekëndëshin e famshëm benediktin me ndikim shumë të madh në Shqipërinë Veriore.
Rëndësia e këtij manastiri mund të zbulohet lehtë si nga dokumentacioni historik i shkruar ashtu edhe nga vetë mbetjet e manastirit si monument arkitektonik. Ai është konsideruar si kisha me e bukur monastike e stilit romaniko-gotik (W. Kamsi, 1984) në Shqipëri: një bazilikë (30x10m) me shtresa të ndryshme prej gurësh muri dhe tjegullash, e ndërtuar në tre nisha të larta dhe të ngushta, të mbështetura mbi pilastra kuadrate, të cilat përfundonin në harqe me majë. Çdo nishë mbyllej me një aps; nisha e mesit ngrihej mbi dy nishat anësore. Portali ishte ndërtuar në stilin romanesk me nje timpanon në formë harku. Në brendësi dukeshin mure të pikturuar dhe një mozaik në dysheme. Në hyrjen kryesore vizitori mund të dallonte dy mbishkrime latine, të cilat flisnin për rindërtimet zemërgjera mbi truallin më të vjetër, që qenë ngritur me urdhër të mbretëreshës serbe Helena dhe mbretit Milutin në vitet 1290-1293. Përsa i përket madhësisë së kishës së manastirit, një të dhënë interesante na e jep Marin Bici, i cili shkruan në fillim të shekullit të 17-të (1611) që ajo duhet të ketë ofruar rreth 3000 vende për besimtarët (Zamputi, Relacione, I, 103). Sot nga gjithë ndërtesa ka mbetur vetëm një pjesë e murit jugor të manastirit dhe një gur i gjatë “nefsi jugor dhe një pilastër guri”, të cilat megjithatë flasin akoma për madhështinë e dikurshme të manastirit.
Manastiri i Shirgjit ndodhet në bregun e majtë të Bunës, 29 km larg nga gryka e Bunës, dhe rreth 9 km larg nga Shkodra. Në një rreze prej 20-30 km, afërsisht e barabartë me një marshim ditor nga Shkodra shtriheshin në formë rrethore rreth Shkodrës edhe qytetet e vjetra si Lezha, Ulqini dhe Tivari dhe ngulime të vogla qytetare si Baleci, Drishti, Shasi, Danja, Shurdhahu si dhe manastiri i Shën Nikollës së Bunës, por që shumicën prej tyre mund t’i arrije edhe më shpejt prej Shirgji sesa prej Shkodre. Buna është e lundrueshme deri në Shirgj, kështu që kur anija pas Samishtit drejtohej për në jug, kalonte Obotin dhe arrinte ndërtesën madhështore të manastirit të Shën Sergjit dhe Bakut, që në shekullin e XIII-XV ishte një nga sheshet më të rëndësishme tregtare të Ballkanit perëndimor (panairet). Buna që ishte e lundrueshme edhe për anijet e mëdha, dhe për galerat deri në portin Shirgjit, nuk përshkohej vetëm nga tregtarët e largët nga Dubrovniku dhe Venediku, por shërbente edhe për qarkullimin rajonal, veçanërisht për transportin e mallrave nga Ulqini dhe Tivari.
Përsa i përket themelimit të manastirit të Shën Sergjit, mungesa e dokumentave të shkruara që i adresohen direkt aktit të themelimit, na bën që të operojmë fillimisht në bazë të hipotezave. Është pranuar tashmë gjerësisht nga studiuesit se kulti i Shën Sergjit dhe Bakut është përhapur rreth shekullit të pesë-gjashtë, dhe që kishat benediktine kushtuar këtyre shenjtorëve janë mjaft të hershme, kështu që ky manastir duhet të ketë ekzistuar shumë më parë se viti 1100. Sipas M. Zeqos, ekzistenca e një kolone prej graniti të zi me origjinë nga Siria, kolona këto të përdorura në bazilikat e shekullit VI në Shqipëri, vërteton që ky monument është ngritur që në shekullin VI. (M. Zeqo. “Kisha e Shirgjit dhe varri i Helenës së Francës”. Gazeta Shqiptare, 30 qershor 2000. fq. 12-13.) Përveç kësaj edhe emri tjetër me të cilin njihet ky manastir “Shna Prena” (Shën Premtja) tregon se para manastirit kushtuar shën Sergjit dhe Bakut, duhet të ketë ekzistuar një tjetër manastir me emrin e shën Premtes. Duke mbajtur parasysh që vendet e kultit të krishterë ishin shpesh në vazhdimësi të vendeve të kultit pagan, ka shumë mundësi që Shën Premtja (këtë emër shumë hagjiografë e lidhin me një perëndi pagan para ardhjes së krishtërimit) ka ekzistuar menjëherë që pas krishtërimit të vendit. Hipotezën e ekzistencës së një manastiri paraegzistues, por këtë radhë benediktin të themeluar nga perandori Justinian në shek. VI e japin edhe editorët e Acta et Diplomata Res Albaniae Mediae Aetate (AA. I, 76).
Kulti i martirëve Sergius dhe Bacchus, ushtarë romakë nga koha e perandorit Maksimus të cilët u masakruan për shkak të besimit të tyre të krishterë ne qytetin sirian Rozafa, ishte i përhapur jo vetëm në Siri Arabi, Irak, Konstandinopojë, por edhe në Peloponez, Maqedoni, Itali, Dalmaci dhe sigurisht edhe në zonën e Shkodrës në shekullin VI. Edhe vetë emrin Rozafa të kështjellës së Shkodrës, Shuflai e lidh me legjendën e Shën Sergjit dhe Bakut. (Shuflay, f. 269). Nga burimet e shkruara të dhëna për përhapjen e këtij kulti në trojet shqiptare, kemi nga bula e papës Aleksander II (1067), si dhe ajo e papës Klement III për ipeshkvinë e Tivarit që vjen nga viti 1089 (AA. I: 63, 68: “1067… sic pro natalitiis quoque duodecim apostolorum, natali s. Georgii, et ss. Sergii et bachi et festivitate Omnium sanctorum atque natali tuo.” “1089 …” ). Në kalendarin kishtar të Shkodrës, sipas statutit të Shkodrës, (Nadin, Statuti di Scutari, f. 103, 185) festa e Shën Sergjit dhe Bakut (“lo di de Sancto Sergi, fin de Septembrio”), ishte një ndër festat kryesore që festohej krahas Shën Markut (25 prill, njëkohësisht edhe dita e mbledhjes së popullit), Shën Pjetrit (29 qershor), Shën Elias (20 korrik), Shën Stefanit, Shën Engjëllit e Shën Ndreut.
Megjithatë, që manastiri ka qenë funksional që prej shekullit të dymbëdhjetë, ky është një fakt i pakontestueshëm dhe i dokumentuar. Dokumenti më i hershëm që e përmend manastirin e Shën Sergjit dhe Bakut i takon vitit 1100 (AA. I, 93). Dokumenti tjetër më i afërt i shkruar i takon datës 19 gusht 1166 dhe tregon për lidhjet e fuqishme që kishte abati i këtij manastiri me prelatët e lartë të Dalmacisë jugore. Në këtë datë ai merr pjesë në shugurimin e altarit të Shën Trifonit në Kotor. Krahas emrit të abatit Pjetër me shkrim dore është mbishkruar titullin, archimandrita, titull ky që përdorej vetëm për superiorët e manastirëve me rëndësi të veçantë. Megjithatë, përderisa titulli archimadrinda është shkruar me dorë mbi titullin abat, gjë që të lë të kuptosh që ky mbishkrim është vënë më vonë, mund të supozojmë që rëndësia e veçantë i është atashuar pas vitit 1166 këtij manastiri.
Mbretëresha
frënge, Helena
Nuk ishte vetëm pozicioni gjeografik, ai që e bëri Shirgjin që të marrë një rëndësi të veçantë si port lumor për Shkodrën si dhe si pikënisje për rrugët e karvanëve për në brendësi të vendit, por edhe vëmendja e Helenës së Francës, gruas së mbretit serb Uroshit I, që e drejtoi vemendjen e saj dhe të pasardhësve të saj tek ky manastir.
Dokumenti i parë që e lidh emrin e Helenës me këtë monument është ai i 23 gushtit 1280, por më tepër në lidhje me vëmendjen e veçantë të mbretëreshës që gëzonte ky manastir flasin më së miri dy mbishkrimet e gjetura në këtë manastir. Njëri prej tyre, ai që gjendet edhe sot e kësaj dite në Muzeun Historik Kombëtar në Tiranë, dhe që ka qenë në fasadën ballore të kishës, shkruhet: “Kujto o Zot Helenën, Mbretëreshën e Sërbisë, Dioklesë, Shqipërisë, Humit dhe krahinës detare, e cila bashkë me bijtë e vet, Uroshin, dhe Stefanin, e ndërtoi përsëri këtë kishë për nder të martirëve të bekuar Sergit dhe Bakut dhe e kreu plotësisht në vitin e Zotit 1290. (MEMENTO DOMINE FAMULE TUE HELENE RE-/GINE SERVIE, DYOCLIE, ALBANIE, CHILMIE,/ DALMACIE ET MARITIME REGIONIS QUE/ UNA CUM FILIIS SUIS REGIBUS UROSIO ET STE-/PHANO EDIFICAVIT DE NOVO ISTAM ECCLESIAM/ AD HONOREM BEATORUM MARTIRUM SERGII ET/ BACHI ET AD FINE (sic!) USQUE/ CO[M] PLEVIT ANNO DOMINI M.CC.LXXXX). Studiuesi M. Zeqo, madje pohon se duke u nisur nga formula e fillimit të mbishkrimit në latinisht “Momento Domine tue Helene,” e cila është formulë tipike e një monumenti mbivarror, varri i Helenës duhet të ketë qenë pikërisht në këtë manastir. Megjithatë kjo hipotezë duhet rishikuar, sepse sipas dokumentave dhe biografëve të Helenës, ajo ishte akoma gjallë në vitin 1290.