Gjuha e njësuar dhe porosia e Çabejt

[kuklla]

• Mërgim Korça

Shtysë për t’i shkruar këto radhë u bë një shkrim i Kostaq Xoxës me titull “Gjuhëtarët po e humbasin durimin”. Tek lexoja se si autori
godiste përdorimin e fjalëve të huaja në shtypin tonë të përditshëm, më dukej sikur kishim biseduar gjerë e gjatë me të, lidhur me këtë shëmtim që po i bëhet gjuhës tonë të bukur amtare të cilën njerëz të papërgjegjshëm po e shpërfytyrojnë me barbarizmat që përdorin. Pa le sa bukur autori vë në dukje se si vetë ata që i përdorin këto fjalë të huaja i shkruajnë gabim se nuk i dijnë saktë as vetë! Përgjatë shkrimit mësova edhe se si specialistë në fushë të gjuhësisë (sikurse M. Çeliku), të zëmëruar me shtëpitë botuese që nxjerrin botime thuajse të palexueshme nga ana gjuhësore, paskan arritur deri atje sa të shprehen se “ ... duhet mbajtur qëndrim ndëshkues, duke filluar nga gjobat e rënda e deri në heqjen e së drejtës së botimit”. Ky informacion që mora më futi në mendime. Në parim, problemet e ngritura na shqetësojnë të gjithëve. Nga ana tjetër ata që do t’a shtyjnë punën përpara si edhe do t’i korrigjojnë mangësitë, si edhe gabimet e kaluara, padyshim që do të jenë vetë gjuhëtarët. Prandaj mendoj të shtroj edhe një parakusht të dytë, që duhet të jetë në themelin e bashkëbisedimit në mes gjuhëtarëve në vetvete nga njera anë, si edhe dashuruesve të gjuhës shqipe, nga ana tjetër e që duhet të jetë parimi i kompromisit.
Nisur tashti nga parakushtet që shtrova, po jap edhe disa mendime ashtu siç i ndjej. Mllefit që çfaq gjuhëtari M.Çeliku ndaj atyre që e përdhosin gjuhën shqipe, i bashkohem plotësisht edhe unë. Vetëm se unë nuk mund të ndaj me të mendimin lidhur me masat që ai propozon të merren. Në atë përfundim çon ndikimi i madh që ka në nënvetëdijen e tij periudha tejet e zgjatur diktatoriale. Sa për një shëmbull konkret mund të përmëndim Pol Potin i cili, përgjatë sundimit të tij terrorist katërvjeçar mbi Kamboxhian, kish futur si nén kushtetute dënimin me vuajtje fizike për atë që përdor fjalë franceze gjatë shkrimit në gjuhën kmere. Prandaj, në qoftë se duam të pranojmë se jemi përkrahës të mendimit të lirë dhe e respektojmë këtë të fundit, kurrsesi nuk na lejohet që të bëjmë gabimin e rëndë dhe pikëpamjen tonë t’ua detyrojmë edhe të tjerëve, (kur ajo, në vetvete, nuk përbën krim). Ndrydhja e mendimit të lirë nuk është gjë tjetër veçse dhuna intelektuale e diktaturave e cila njerëzve ua dyzon mendimet në ato që i çfaqin botërisht si dhe në ato që i strukin në skutat e errëta të vetëdijes së tyre.
Rrjedhës së ngjarjeve

[kuklla]

Rrjedhës së ngjarjeve
Vazhdojmë tashti më tutje me shqyrtimin e problemit të Kongresit Drejtshkrimit si edhe të gjuhës njësuar që ngrihen në mënyrë të ndërsjellë shume autorë sot. Kështu Kostaq Xoxa shkruan: Ç’është e vërteta, njësimi i gjuhës shqipe ishte një domosdoshmëri. Unë e mbështes plotësisht dhe theksoj se pohimin e tij nuk e luan as topi. Me këtë rast shtoj se Kuvendi i Elbasanit, fill mbas Kongresit Manastirit, pranoi si themel të gjuhës tonë kombëtare të folmen elbasanase. E vazhdoi më tej punën konkrete Komisija Letrare, e formuar në Shkodër nga Dom Ndre Mjeda edhe Luigj Gurakuqi, që në kohën e pushtimit Austro-Hungarez. Dhe domosdo e vuri mbi themele të mirëfillta shkencore problemin e njësimit të gjuhës, Instituti i Studimeve Shqiptare. Me një fjalë prirja e Institutit të Studimeve Shqiptare ishte që gjuha e njësuar letrare shqipe të ishte gegërishtja e Shqipërisë së Mesme dhe konkretisht e folmja e qytetit të Elbasanit. Me propozimin e Institutit, Ministria e Arsimit me vendimin nr.61 të datës 20 shkurt 1942 caktoi si tekst bazë të sintaksës shqipe tekstin e punuar nga At Justin Rrota për klasat e II-ta të III–ta dhe të IV-ta të kurseve të ulëta të shkollave të mesme. Natyrshëm lind pyetja : ku u bazua ai Institut lidhur me përzgjedhjen e së folmes shqipe? Sepse gegërishtja me format e saja të Shqipërisë së Mesme si edhe të asaj të Veriut flitej nga 2/3 e popullsisë shqipfolëse. Edhe albanologët më të shquar si Meyeri, Weigandi, Nahtigali, e deri tek Jokli ishin të mendimit që shqipja e normës letrare të ishte gegërishtja. I vetmi i albanologëve që nuk pajtohej plotësisht me ta, ishte Petrotta. Kaq sa për një paraqitje fluturimthi që lexuesit t’ia rikujtojmë të vërtetën historike se puna për njësimin e gjuhës shqipe nuk është se filloi vetëm mbas 28 nëntorit 1944.
Me shumë të drejtë K. Xoxa shkruan se regjimi u tregua autoritar në shkencë, dhe pra me diktat u imponua toskërishtja si themel i gjuhës së njësuar. Dhe me atë rast përmënd se si vetëm Mark Ndoja, Mark Gurakuqi, si edhe ndonjë tjetër ishin për rrugën e mesme, jo për toskërishten. Për këtë pjesën e dytë të pohimit të tij nuk jam plotësisht dakord. Të lartpërmëndurit ishin mbështetësit e regjimit. Atyre u jepej mundësia t’i shprehnin bindjet e tyre e megjithatë u thyen dhe u treguan puthadorë duke u pajtuar me porositë e partisë. Por kish të tjerë studjues të shquar të gjuhës shqipe si profesorët Mark Dema, Guljelm Deda, Pashko Gjeçi e të tjerë që ç’përfilleshin sikur nuk ekzistonin! Ata u luftuan vetëm se ishin të papërkulshëm në bindjet e tyre shkencore. Por lufta e paprincip dhe mohuese e vlerave kulturore të trashëgimisë letrare gege të kombit tonë nuk zë fill me ta, se ata në fund të fundit ishin gjallë kur zhvilloi punimet Kongresi i Drejtshkrimit. Ajo luftë e merr revanin e saj të çalë që kur strategu i Anschluss-it (përfshirjes) të Shqipërisë në suazën e Jugosllavisë, Josif Broz Tito, filloi t’a drejtonte marionetën e tij, diktatorin e ardhëshëm shqiptar, si të donte vetë. Objekt i çrrënjosjes ishin padyshim të gjithë intelektualët dhe patriotët shqiptarë por ata gegët, e posaçërisht kleri katolik i veriut, për të cilët shkjau kish urrejtje të veçantë, u përfshinë pikërisht në syrin e ciklonit antishqiptar! I përlau dhe i zhduku rrebeshi sllavokomunist studjuesit gegë Patër Anton Harapin, Dom Lazër Shantojën, At Mati Prendushin, Patër Danjel Dajanin, At Justin Rrotën, Patër Bernardin Palajn, At Donat Kurtin e kë të zëmë në gojë më parë. E si armiq të betuar që u etiketuan, domosdo edhe vepra e tyre u mohua dhe u zhduk! Si të jashtëligjëshme u dënuan edhe veprat e At Gjergj Fishtës, Mustafa Krujës, Ernest Koliqit e Karl Gurakuqit me shokë e kësisoji trashëgimia jonë gjuhësore kombëtare, duke mbetur pa pjesën përbërëse gege, u cungua.

[kuklla]

Dy kujtime
Në vazhdën e këtyre pohimeve dua të sjell edhe dy kujtime jo pa interes për çështjen që trajtohet. Rreth viteve 60-të isha i pranishëm gjatë një bisede që zhvillonte Artisti i Popullit Loro Kovaçi me mikun e tij të ngushtë Prof. Anton Krajnin. E pyet L.Kovaçi profesorin se e cilit drejtim ishte prirja lidhur me të ardhmen e gjuhës shqipe. Profesori e shikoi, vuri buzën në gaz dhe tha: Veç t’dijshmit e karakterplotit Çabej, janë edhe nja dy elbasanas deri diku t’dijshëm por pa kërçik, (të pa kockë), e mandej gjûhën shqype po e studjojnë t’pa dijtunit tue i mohue visaret e kombit. Pra ç’kem me pritë synesh? Heshti pak edhe shtoi: Çabej thotë se për gjûhën shqype po bân shum Dr.Hamdi Sulçebej i cilli, me emisionet e tija shëndetsore të përjavëshme, po difton se sa mirë merret vesht e foluna elbasanase në tânë vêndin t’onë. Lene mandej se sa sinonime nep doktori për ndonji fjalë që i duket e vështirë me u kuptue.
Kurse poeti, shkrimtari dhe lavruesi i gjuhës shqipe Prof.Arshi Pipa më pati pohuar në 1990-ën: Shpërfillja e autorve gegë me urdhën nga lart, kjo s’ka se si me qenë e pranueshme. Kjo nuk âsht shkencë por terror shkencor i ushtruem prej komunistave! Megjithate duhet pranue se Kongresi i Drejtshkrimit duhej bâ, e po t’ishte bâ me kohë dy të folmet shqipe kishin me u pasë trajtue si dy komponente të gjûhës tonë të bukur shqipe. Kurse sot gegnishtja âsht mohue krejtsisht!
Kongresi i ’72-it
Gjuha në vetvete është një dukurí shoqërore dhe si e tillë edhe duhet studjuar. Fatkeqësisht Kongresi Drejtshkrimor i 1972-it duke mos e përfillur metodën bazë në studimin e gjuhës që është ajo krahasuesja, e drejtoi tehun e punimeve të tija duke e mënjanuar gjysmën e visareve të kombit tonë që përbëhen pikërisht nga e folmja gege. Gabimi u thellua edhe më shumë sepse nuk u muar fare parasysh të ndërtohej një skelet i krahasuar ndërmjet dy gramatikave: asaj të së folmes gege si edhe asaj toske. Si mund të shkohej shkencërisht drejtë një gjuhe të njësuar kur nuk u shkua fare drejtë burimit të gjuhës së shkruar gjë e cila çpërfilli me paragjykim keqdashës gegënishten? Si pasojë metodologjia e përdorur i kundroi shumë përciptas elementët bazë të studimit një gjuhe që janë: origjina e saj, natyra e gjuhës e domosdo pastaj edhe zhvillimi i saj. Ne sot kemi kundërthënje të vazhdueshme ndërmjet gramatikës dhe kuptimit, nga njera anë, e gjithashtu pastaj edhe ndërmjet gramatikës edhe fonologjisë, nga ana tjetër. Duhet pranuar se çpërfillja e së folmes gege çoi drejtë thellimit artificial të hendekut ndërmjet semantikës edhe fonologjisë.

[kuklla]

Një shembull
Po ti hedhim tashti një sy, sa për një ide, metodës së përdorur nga iluministi dhe shtetari i famshëm turk që e europianizoi Turqinë, Qemal Ataturku, për njësimin e gjuhës turke duke e shkrirë turqishten osmane në një gjuhë letrare moderne, ballafaqohemi me një realitet tejet të çuditshëm. Që më 1928 me ligj u ndalua përdorimi i turqishtes osmane në botime të ndryshme si edhe gazeta. Por, edhe sot e kësaj dite, me që trashëgimia tejet e pasur në fushën e drejtësisë nuk ka se si të hidhet poshtë me një vendim ose edhe me dhjetra ligje, leksiku i drejtësisë mbështetet kryesisht në turqishten osmane! Dhe më e çuditshmja është se ligjshmëria turke nuk bazohet as në Kodin Napoleonik dhe as në atë të ngjarjeve të parandodhura. Jo. Kodi turk bazohet në Kodin Zviceran! Nga ana tjetër, jo që nuk i ka shkuar në mëndje njeriu që t’a dënojë autorin e njohur turk Said Nursi, i cili përdor një frazeologji të përzier turqishtje osmane me turqishte moderne, por në veprën e tij të njohur prej 715 faqesh me titull “Natyra dhe qëllimet e njeriut”, në fund të vëllimit janë jo pak por 87 faqe fjalori turqishte osmane – turqishte zyrtare. E solla këtë shëmbull për t’a forcuar idenë se si në çdo shkencë edhe në gjuhësi, shikimi mbrapavështrues gjithmonë nxjerr në dukje gabime të kryera, të cilat duhet të shërbejnë si baza për t’a çuar punën e ardhëshme më përpara e njëkohësisht të mënjanohen ato metoda të cilat kanë treguar qartësisht se kanë qenë me mangësi edhe të gabuara. Nuk mundem të mos e kujtoj përgjatë kësaj vazhde profesor Koliqin, të madhin gjuhëtar edhe letrar të harruar e të mohuar prej diktaturës, i cili pohonte: Po u përçmue vepra e Atdhetarve të breznís paraprise në kalesë, ndërprehet trashigimi kombtar. E pa visár gojdhânash e dhânash kulturale, shqiptarët nuk do t’u njifshin në botë mâ si komb por si nji grumbull njerëzish ardhacakë.
Gabim i përsëritur
Nisur nga të gjitha ç’u radhitën më sipër mendoj të shtroj edhe unë disa mendime lidhur me trajtimin e problemit tejet serioz të gjuhës së njësuar shqipe. Së pari, dua të pohoj me zë të lartë se në asnjë mënyrë dhe askujt nuk duhet t’i shkojë në mëndje dhe të mëtojë që të kthehemi mbrapa dhe t’a bëjmë gegërishten gjuhë letrare normative të shqipes. Të pretendohet të bëhet një gjë e tillë do të përsëritej ndaj toskërishtes i njejti gabim që u bë në vitin 1972, por me kah të kundërt! Por (dhe ka gjithënjë një por) sot ndodhemi përpara faktit që lumit të gjuhës sonë të bukur shqipe i është tharë artificialisht dega bashkërrjedhëse gegërishte e cila në shtratin e saj, përzier me zajet, ka një morí grimcash xehesh floriri. Ato s’janë gjë tjetër veç pjesë e thesarit kombëtar shqiptar, ato janë pjesë e visareve dhe e historisë së kombit tonë! Duke marrë parasysh se çdo intelektual i vërtetë e njëkohësisht edhe i ndershëm, sado i politizuar që të kish qenë, e kuptonte më 1972-in se diskriminimi i gegërishtes ish një dhunë pseudoshkencore e padrejtë, duhet t’a japë sot ndihmesën e tij sado modeste qoftë, që të hiqet ajo pritë artificiale e cila e thau shtratin e rrjedhës gege të gjuhës sonë. E kjo punë bëhet vetëm duke u udhëhequr nga ndjenjat e pastra kombëtare dhe duke lënë më një anë smirat profesionale. Kësisoji mundësohet rivlerësimi edhe botimi i veprave të autorëve më të shquar gegë. Nga ana tjetër pjesa më e zgjedhur e krijimtarisë së tyre duhet përfshirë në programet si edhe në tekstet shkollore duke u bërë ato edhe pjesë e gjallë e programeve radiofonike dhe televizive. Duam shembuj? Ngado që t’a kthejmë shikimin kemi plot. “Thash’e themet e grave” e Goldonit, ndonëse shkruar që në vitin e largët 1751 në të folmen veneciane, çfaqet me sukses të madh sot e kësaj dite. Por edhe “Erashka” si edhe vepra të tjera madhore të tijat shkruar më vonë në frengjisht në Paris, ai vetë i rishkroi për publikun italian në të folmen veneciane, ashtu siç vihen në skenë edhe sot. Po Edoardo de Filippo, i cili vetëm në të folmen napoletane ka shkruar, a nuk është ndër autorët më të ndjekur edhe sot në Itali, për të mos thënë ndër më të suksesshmit? Po të hedhim sytë nga Turqia e të shikojmë se si vepruan letrarët e shquar dhe me prirje moderne si Ahmed Hashimi, Jahja Beyati e Nazim Hikmeti me shokë, do të shohim se si ata pa smirë si edhe me ndjenjë të thellë kombëtare, dijtën të gërshetojnë në veprat e tyre, (të përkthyera në të gjithë botën), në mënyrën më të përkryer trashëgiminë e hajthme osmane me lirikën e përkryer europiano- perëndimore!

[kuklla]

Porosia e Çabejt
Nisur nga kjo frymë kam mendimin se gjuhëtarët si edhe letrarët tanë, tashmë të pandrydhur shpirtrisht me porosí nga lart apo me nene kodi penal, duhet t’a japin ndihmesën e tyre të ndershme dhe me vlera të paçmueshme për gjurmët që ajo punë e sotme do të lerë në shtegun e historikut të çështjes sonë kombëtare, sepse gjuha e folur e posaçërisht ajo e shkruara, janë shprehja kulmore e personalitetit të një populli! Ato janë mishërimi i kulturës, mënçurisë si edhe trashëgimísë të shpirtit krijues popullor.
E tashti, në mbyllje të shkrimit, nuk kam se si të mos e drejtoj vëmëndjen e lexuesit ndaj hulumtuesit që, pa më të voglën mëdyshje, ka qenë dhe mbetet më i madhi studjues yni i gjuhës shqipe, Profesor Eqrem Çabej. Pa u ndalur në shqyrtime pohimesh të tija p.sh. kur thosh se madhështia e veprës së Patër Fishtës pa asnjë stepje mund t’a bënte profesorin të bëhej katolik; apo se si materiali i tij studimor për Kongresin e Drejtshkrimit përqëndrohej tek tradita e shkrimit të gjuhës shqipe që nga Buzuku e deri tek Mjeda, qëndrime të cilat i flisnin hapur diktatorit lidhur me pikëpamjet e studjuesit të shquar sa i takon gjuhës së kultivuar gegërishte, dua të bëj një krahasim. Njeri nga Padishahët e Persisë, i mbushur siç qe me vetveten, kërkoi t’a ballafaqonin me njeriun më të mënçur të vëndit. Më në fund ia sollën të përzgjedhurin para fronit. I drejtohet Padishahu të mënçurit dhe i thotë: Në njërën dorë që kam mbas shpine kam një zog. I gjallë është ai apo i ngordhur? Për t’a shpëtuar jetën e zogut i mënçuri përgjigjet: Madhëri, është në dorën tuaj!
E tani, që nuk ndodhemi më përpara trysnisë diktaturës, më duket sikur nga amëshimi profesori i nderuar na bën thirrje e na thotë: Gjuhën e bukur shqipe, gegërishten edhe toskërishten, i kini në dorë ju, dashuruesit e shqipes!