Të jetosh dhe të shkruash para syve të diktatorit

[Kliton]

Ismail Kadaré shkrimtar shqiptar i rangut botëror lexon në Cyrih

Ismail Kadare është 72 vjeçar. Më shumë se gjysmën e jetës së vetë e kaloi nën diktaturë, e cila llogaritet ndër më të këqijat në historinë njerëzore: në stalinizmin shqiptar. Stalini i shqiptarëve quhej Enver Hoxha ( lexo Hodscha) dhe sundoi më shumë se mësuesi i tij sovjetik: nga viti 1945 deri në vitin 1985. Socializmi shqiptar dallohej nga mënyra e sundimit në krahasim me vendet tjera të bllokut lindor. Ai shquhej me një primitivizëm të madh, humbje realiteti në rritje dhe rrëshqitje të befasueshme në linjën politike. Vendi i vogël, edhe sot ka 3,1 milion banorë, i lejoi vetes t´i prishë mardhëniet me fqinjin e madh Jugosllavinë (194, pastaj me superfuqinë Bashkimin Sovjetik(1961) dhe më në fund me Kinën (197, aleatin e fundit.

Prishjet e mardhënieve u bën gjithmonë për shkaqe ideologjike ( ishin tunduar nga mëkati i „reformave“) dhe kishin pasoja katastrofale ekonomike. Në fund mbeti Shqipëria e vetmuar kundër krejt botës, një strehë vorfënore, ku kishat dhe xhamitë u rrënuan, por u ndërtuan 600,000 bunker kundër armiqve eventual.

Vetëm një gjë funksiononte më së miri: sundimi terrorizues nga brenda, i ndërtuar nga thashethënat, denoncimet dhe arbitrariteti. Çdo shqiptarë, nga bariu i vogël deri te zëvendësi i Hoxhës çdo ditë zgjoheshin duke e pasur të qartë se të njëjtën ditë mund edhe të akuzohej dhe gjykohej për një delikt të shpikur. Çdo dy vite përshkonin vendin valë të spastrimeve.

Për këtë frikë konstante dhe deformime që ndikonin në raportet në mes njerëzve flasin shumë romane të Kadaresë, pjesërisht të veshur me rrobe historike të transportuar në një mbretëri prallore osmane ( që kishte sunduar Shqipërinë katër shekuj), pjesërisht direkt dhe pa dorëza.

Nga viti 1963 që kur doli romani i tij i parë „ Gjenerali i ushtrisë së vdekur“ deri në vitin 1990, kur braktisi Shqipërinë, shkroi Kadare me censorin pas koke.

Sukseset e hershme jashtë vendit

Se Kadare pati një liri për rrethanat shqiptare, pa dyshim ka të bëjë me suksesin e tij të hershëm jashtë vendit. „Gjenerali i ushtrisë së vdekur“ u përkthye menjëherë dhe pastaj u bë filmi me Marçello Mastroianin dhe Mishel Pikoli. Enver Hoxha ishte një tiranë paranoid dhe një vrasës i paskrupullt, mirëpo ishte edhe vanitoz. Shkrimtarin që kishte sjellë Shqipërinë në radarin perëndimor, nuk dëshironte ta prekë.

Ndoshta një gurë të madh kishte lëshuar Kadare në dërrasën e diktatorit qysh nga romani „Dimri i madh“, ku trajton prishjen e marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik dhe ku Hoxha luan një rol të rëndësishëm si figurë historike. Aty pa diktatori një copë pavdekshmërie – së paku kështu deklaron Kadare dhe prandaj mbeti i pa prekur.

Se kjo situatë delikate nuk mund të mbahej pa kompromis, është e qartë: pikërisht për këtë e akuzojnë sot kritikët perëndimor dhe shqiptarë; nuk mund të përjashtohet mundësia se Kadare nuk do të marrë kurrë Çmimin Bobël, për të cilin tani e një kohë të gjatë përmendet, sepse Akademie Suedeze druan se shkrimtari mund të ketë ndonjë „ kufomë në bodrum“. Mirëpo deri tani nuk ka dalë asgjë në dritë që do ta ngarkonte me faj.

Nuk ka dyshim se Kadare ishte në parlamenin shqiptar që ishte parlament sa për sy e faqe. Mirëpo aty e kishin deleguar ata: të refuzosh ishte e pamundur, mendon ai. Në vitin 1975 humbi hirin, iu ndaluan botimet dhe u syrgjynos në fshat. Privilegjet që pati më parë dhe më vonë i përdori për t´i dhënë lexuesve shqiptarë diçka tjetër, e jo pionier të qeshur e ushtarë fytyrëngrysur.

Para së gjithash Kadare ishte i aftë ta reflektojë aktin delikat të ekuilibrit në mënyrë letrare.

Të martën më 24.02.09 lexon Kadare nga libri i tij në „Kaufleuten“ me ftesën e „Tagesanzeiger“ dhe Orell Füssli. Leximi në gjermanisht: Joachim Röhm. Bisedën në gjuhën frënge do ta bëjë Martin Ebel.

Posaçërisht për lexim rekomandohen: «Gjenerali i ushtrisë së vdekur», «Kronikë në gurë», «Pallati i lotëve», ( ndoshta duhet të jetë i ëndrrave) «Pasardhësi» (të gjitha romanet të përkthyer nga Joachim Röhm dhe të botuar në Ammann-Verlag).

Vepra e tij është përkthyer në 40 gjuhë dhe në vitin 2005 fitoi çmimin «International Man Booker Prize», pas Çmimit Nobel njëri nga çmimet më të rëndë