Zhdukja e arkivit dhe e vërteta mbi hebrejtë

[kuklla]

Yllka Lezo
Diel, 28 Dhjetor 2008 08:58:00
Në 50-vjetorin e vdekjes Mustafa Kruja përkujtohet në një konferencë shkencore. Fare pak dokumentacion mbi aktivitetin politik të kryeministrit të ‘42-‘43-isht, ka në Arkivin e Shtetit. Pasi u cilësua tradhtar, pjesa më e madhe e dorëshkrimeve të tij u zhduk. Nevila Nika tregon për atë pjesë që ka mundur t’i shpëtojë kohës

U përkujtua dje 50-vjetori i vdekjes së Mustafa Krujës, një prej figurave të rëndësishme të historisë sonë në gjysmën e parë në shekullit XX. Gjatë konferencës që të afërmit organizuan nuk u pa asnjë përfaqësues i institucioneve kulturore, ndonëse Kruja ka dhënë një kontribut të madh në fushën e gjuhësisë, historisë dhe politikës.

Gjatë takimit të djeshëm që mund të quhet një paraqitje shumë objektive e disa aspekteve të veprimtarisë së Krujës dhe aspak me tone revanshi kundër përdhosjes që i është bërë për gjysmë shekulli, drejtoresha e Arkivit të Shtetit, Nevila Nika, preku rolin që ai ka luajtur në jetën politike të fillim shekullit XX: firmëtar i aktit të pavarësisë, kryeministër për 13 muaj etj.

Nika thotë se në arkiv mungon një pjesë e korrespondencës së Krujës në vitet 1925-1939, kur ai u detyrua të emigrojë. Përpos kësaj, qeveria e kohës urdhëroi shkatërrimin e gjithë dokumenteve të kuisling-ut. Aktualisht në arkiv ndodhen 637 faqe dokumente në dorëshkrim dhe të daktilografuara. Ky dokumentacion mbërriti në arkivin e shtetit në vitin 1963.

Sipas drejtoreshës Nika,një pjesë e dokumenteve të daktilografuara mendohet se nuk i ka shkruar vetë Mustafa Kruja, por janë shkruar nga nëpunës të regjimit, për të provokuar “tradhtarin”. Më tej ajo tregon për dokumentet e tjera që provojnë se Kruja ka ndihmuar rreth 300 hebrenj të ardhur nga Kosova, që refuzoi t’ia dorëzonte gjermanëve.

Çfarë dokumentesh ruan arkivi nga Mustafa Kruja, Kryeministër i vendit për 13 muaj, në vitet 1942-1943?

Është i dokumentuar gjithë fondi i Kryeministrisë dhe i Parlamentit. Natyrisht që aty mund të gjenden shumë dokumente që flasin për veprimtarinë e tij. Kush dëshiron të studiojë Mustafa Krujën e ka krejt të lehtë.

Aty gjendet vetëm veprimtaria zyrtare, po e lëmë mënjanë atë politike. Veprimtaria zyrtare kur ka qenë kryeministër, në qeverinë e Durrësit, drejtor shkolle. Këto janë veprimtari zyrtare krejt normale. Veprimtari politike unë do të quaja momentin kur ka qenë pjesë e parlamentit shqiptar.

P.sh, debatet, diskutimet fjalimet në parlament. Ne i kemi sepse fondi i Parlamentit gjendet në arkiv dhe në këto dokumente ai shfaq mendimin e tij. Këto kanë të bëjnë me jetën politike.

Është shfrytëzuar ky fond nga studiuesit?

Jashtëzakonisht pak. Unë gjykoj që jo vetëm për Mustafa Krujën por edhe për gjërat e tjera, arkivi, dokumenti origjinal është parë shumë pak. Kjo për dy arsye: duhet shumëmundim sepse duke lexuar dokumentet, të duhet shumë më tepër kohë që të arrish në një përfundim.

Arsyeja tjetër është se para viteve ’90, arkivi ishte i mbyllur, ishte në fuqi censura po edhe autocensura dhe në këto kushte ishte më mirë që të mos shikoheshin dokumentet origjinalë. Pas ’90-s ende vazhdojnë të parapëlqejnë një libër dhe nga libri në libër është shumë më e lehtë se nga dokumenti. Të lexosh një dokument origjinal në dorëshkrim, në gjuhë të huaj, është shumë e vështirë.

Ju përmendët ndihmën që ka dhënë Mustafa Kruja për shpëtimin e 300 hebrejve që vinin nga Prishtina. A disponon arkivi dokumente për këtë?

Dokumentacioni në arkiv është mëse i mjaftueshëm për të arritur në një përfundim apo për të gjurmuar një të dhënë që thuhet gojarisht. Mund të shkosh dhe të gjesh në të vërtetë historinë siç është ajo e kalimit të komuniteti hebre të Prishtinës për në Shqipëri. Natyrisht që do vuanin internime në Berat, në Kavajë, por që në të vërtetë nuk ishte internim sepse rrinin në qytet. Ekzistojnë dokumente të mjaftueshme për të konturuar një figurë si ajo e Mustafa Krujës.

Nga lënda arkivore që ruhet tek kjo, çfarë ka interes të dorës së parë për historianët për një ndërtimin objektiv të figurës së tij?

Ajo që i karakterizon gjithë atdhetarët e asaj kohë është fakti i të qenit shqiptarë me SH të madhe. Kjo do të thotë se e donin këtë vend ashtu siç ishte me të mirat dhe me të këqijat e tij. Ishte atdheu i tyre dhe nuk vinin asgjë përpara tij.

Mendimet dhe bindjet e gjithsecilit për të arritur atë që kërkohej në shekull, që do të thotë pavarësinë. Ai është nënshkruesi i aktit të pavarësisë, ishte vetëm 25 vjeç dhe një nga më të rinjtë që merrnin pjesë atje, ishte punonjës i administratës së parë shqiptare në qeverinë e Ismail Qemalit, ishte në qeverinë e Durrësit.

Kjo tregon se ai ishte një figurë aktive. Ai mundohet të shërbejë si shtetar, si nëpunës, si politikan, si shkencëtar sepse duke u marrë me gjuhën shqipe, duke bërë të pamundurën për gjetjen e shkollave, për përhapjen e gjuhës dhe të shkrimit shqip dhe duke bërë gjithë atë punë të madhe si gjuhëtar, tregoi që po i shërbente atdheut maksimalisht. Dhe që të veçosh në arkiv është e vështirë sepse ka shumë.

Ju thatë që një pjesë e korrespondencës së Mustafa Krujës mungon. Çfarë boshllëku krijon kjo?

Ai ka një periudhë të zbrazët me dokumentacion te ne, që i përket periudhës nga viti 1925 deri në 1939.Janë vitet e mërgimit të detyruar. Si ai pati edhe shumë personalitete të tjera që u larguan të cilët nuk e pranuan një diktaturë apo një regjim që shkonte afër diktaturës, siç është ai i mbretit.

Çfarë mund të na thoni për “kuislingun” Mustafa Kruja, përcaktim që nuk i ndahet as sot?

Trajtimi i tij si kuisling, si tradhtar, çdo epitet i keq që iu vu atij edhe të tjerëve, unë e gjykoj sot me gjakftohtësi dhe duke pasur në zotërim dokumentet. Nuk ka asnjë gjë të keqe të themi: Zoti Kruja, këtë nuk e bëri mirë. Gaboi kur mendoi që duke qenë me italianët do të ishim mirë.

Duhet thënë këtë e bëre mirë dhe këtë e bëre keq, nuk ka asgjë të keqe sepse në fund të fundit ai bëri maksimumin e mundshëm që të ndihmonte në atë tollovi të madhe të Luftës së Dytë Botërore. Duhet të kemi parasysh që Shqipëria ishte një pikë uji në oqean. Ai u mundua, pati dhe simpatitë e tij personale. S’ka asgjë të keqe, Italia ishte një vend i zhvilluar dhe mund të na ndihmonte.

Duke pasur parasysh që dy fqinjët e tjerë kishin pretendime tokësore ndaj Shqipërisë, kurse Italia jo. Ka arsye, por të gjitha këto ia vlejnë për tu studiuar. Jo vetëm për të thënë “kuisling” dhe këtu mbyllet historia. Sikur edhe “kuisling” ta gjykosh nga fillimi në mbarim je i detyruar të gjykosh mbi dokumente, mbi atë që është e shkruar jo mbi fjalë.