Fizike-astronomi-galaksite
me duhen ca info per keto tema ...
Galaksite
Galaksia jone
Galaksite e tjera
galaksite spirale
eliptike
e crregullta
struktura hierarkike ne gjithesi
struktura hierarkike te organizmit te galaksive
rrezatimi kozmik
lenda e erret
dhe disa foto per keto.
faleminderit shum jeni te papam. nqs me ndihmoni sot do ia u di per nder...flm..
Mire do ishte qe te lexoje pak me shume se nuk zgjidhen pyetjet e detyres tende duke hapur tema. Kerko ne forum ke boll.
Redaktuar pėr herė tė fundit nga EMAUS; 10-04-2009 mė 12:42 AM.
Galaktikat spirale: RRotullimi i ketyre galaksive ne harkun e biliona viteve do ta humbiste formen e tyre spirale. Meqe ato e ruajne kete forme, ato duhet te jene mijravjecare ne vjetersi.
Presioni i rrjedhes se vajit tokesor- Eshte teper nen presion per te qene shume i vjeter. Matjet bashkekohore shkencore thone se maksimumi me i madh i kohes qe nje shtrese shkembore te mbaje vaj nen presion eshte 1000.000 vjet. Duke perdorur madje edhe kete tabele kohore, vaji qe kemi tashti eshte vetem 10.000 vjecar.
Nga Russell Humphreys
1) Galaksite rrotullohen me nje shpejtesi teper te madhe.
Yjet e galaksise tone, Udha e qumeshtit, rrotullohen rreth qendres se galaksise me shpejtesi te ndryshme. Te brendeshmit rrotullohen me shpejt se ato te jashtmit. Shpejtesite e rrotullimeve te vrojtuara jane aq te medha, sa qe nqs galaksia jone do te ish me e vjeter se disa qindra milione vite, do ish nje disk yjesh pa konture ne vend te formes spirale qe ka sot.
Megjithate galaksia jone supozohet te jete prej 10. bilione vitesh ne moshe. Evolucionistat e quajne kete 'dilema e rrotullimit', te cilen e njohin prej rreth 50-vitesh. ata kane nxjerre mjaft teori per tu perpjekur ta shpjegojne ate, me secilen duke deshtuar pas nje periudhe te shkurter popullariteti. E njejta dileme per 'rrotullimin' aplikohet edhe per galaksite e tjera.
Per dekadat e fundit perpjekja e parapelqyer per ta zgjidhur kete dileme ka qene nje teori komplekse te quajtur 'valet densitive'. Teoria ka probleme te konceptuari, dhe duhet ingranuar ne menyre arbitrare dhe me shume kujdes. Se fundmi eshte diskutuar shume per shkak te zbulimit te Teleskopit te hapesires Hublle te nje strukture teper te detajuar spirale ne nje dhome qendrore te 'Whirlpool' galaxy, M51.
2) Kometat shperbehen shume shpejt
Sipas teorise evolucionare, kometat supozohen te jene te nje vjetersie me ate te sistemit diellor, rreth 5-bilion vite. Megjithate sahereqe nje orbite komete i afrohet Diellit, humbet aq shume material sa qe s'mund te mbijetoje me gjate se reth 100'000 vjete. Shume kometa kane nje vjetersi tipike prej 10.000 vitesh.
Evolucionista mundohen ta shpjegojne duke supozuar se ( a ) kometat vijne prej nje 'reje sferike Oort' te pavrojtuar, mjaft pas orbites se Pluto-s, ( b )ndreveprime gravitacionale te paprovuara me kalimin e yjeve ne menyre infrekuente i shtyjne kometat ne sistemin diellor, dhe ( c ) nderveprime te tjera te paprovuara me planetet ngadalesojne kometat ardhese shpesh mjafte per te llogaritur ato qindra kometa te verejtura. deri me tash asnje prej ketyre supozimeve eshte konkretizuar me ane vrojtimesh apo llogaritjesh reale.
Se fundmi eshte folur shume per 'Rripin Kuiper', nje disk burimi kometash te supozuara qe shtrihen ne planin e sistemit diellor pak jashte orbites se Pluto-s. Edhe sikur te ekzistojne disa trupa akulli ne kete vend, ato s'do tazgjidhnin ne te vertete problemin e evolucionistave, meqe sipas teorise evolucioniste. rripi Kuiper do kish sosur nqs nuk do te kish re Oort qe ta furnizonte.
3) Jo mjaft balte mbi siperfaqen e bazes se detit
Cdo vit, uji edhe ererat ngrejne rreth 25-bilion tone papasterti dhe shkemb prej kontinentit dhe e depozitojne ne oqean. Ky material akumulohet ne balte mbi shkembinjte basaltik-e (forme llave) te dyshemese te oqeanit. Thellesia mesatare e gjithe baltes ne te gjithe oqeanin eshte me pak se 400-metra.
Rruga kryesore per te levizur balten prej dyshemese oqeanike eshte me ane te zhytjes se pllakes tektonike. Kjo eshte rreshqitja e ngadalshme (prej disa centimesh ne vit) e dyshemese se detit nen kontinent, duke marre me vete nga sasia e sedimentit. sipas literatures sekulare shkencore, ky proces leviz (zhvendos) vetem 1-bilion tone ne vit. Per aq sa di gjithkush, ato te tjerat 24-bilione tone ne vit thjesht akumulohen. Me kete perpjestim, erozioni do te depozitonte shumen przente te sedimentit ne me pak se 12-milion vite.
Megjithate sipas teorise evolucionare, erozioni dhe zhvendosja e pllakes kane ndodhur per aq kohe sa kane ekzistuar edhe oqeanet, nje hamendje prej 3-bilion vitesh. Po te ish keshtu, perpjestimet e mesiperme do te nxirrnin se oqeanet do te mbyteshin me balte prej duzina kilometra te thelle. Nje shpjegim i mundshem kriecionist (ata qe besojne ne Krijim nga Zoti), eshte se erozioni i ujrave ne permbytjen e Gjenezes duke pershkuar kontinentet, depozitoi masen prezente te mbetjes (baltes) brenda nje kohe te shkurter rreth 5000 vite me pare.
Galaktikat e para te Universit!
Fale teleskopeve hapesinore Hubble dhe Spitzer, astronomet kane mundur te zbulojne 9 nga galaktikat me te vogla, me kompakte dhe me te dobeta te observuara ndonjehere(kliko mbi figure per te pare imazhin e plote). Keto galaksi jane kaq larg nga ne sa drita qe ka mberritur eshte ajo e vetem 1 miliard vjet pas Big Bang-ut. Ato jane rreth 100 000 here me te vogla se galaktika jone Udha e Qumeshtit.
Drita ngjyre blu e kapur nga Hubble deshmon per prezencen e yjeve te reja ne gji te ketyre galaksive, ndersa mungeses e rrezatimit infra te kuq ne pamjet e marra nga teleskopi Spitzer deshmon per mungesen e gjeneratave te meparshme yjesh. Pra sic i shohim sot keto galaksi jane akoma duke u formuar dhe ne yjet e tyre te para po shnderrohen elementet me te lehta te prodhuara nga Big Bang-u , hidrogjen dhe helium, ne elemente me te renda te tabeles periodike.
Tre nga galaksite kane me shume nje forme te terhequr se ate normale rrethore ose spirale, gje qe tregon se ato jane duke ndervepruar me galaksi te tjera me te cilat do te shkrihen per te formuar struktura me te medha.
Burimi: Hubble News Release
Filmohet nje vrime e zeze!
Behet fjale per vrimen e zeze qe i josh me shume astronomet, ajo e ndodhur ne qender te galaktikes tone dhe qe ve ne levizje rreth saj gjithe yjet e “Udhes se qumeshtit”, Sagittarius A.
Observimi i drejtperdrejte i vrimave te zeza qe deri para disa vitesh konsiderohej si e pamundur (te gjitha observimet beheshin ne menyre te terthorte nepermjet rrezatimeve qe leshonte lenda qe nxehej teksa thithej nga nje vrime e zeze) sot eshte kthyer ne realitet. Studimi qe i eshte bere per me shume se 10 vjet yllit S2, konfirmon ne menyre te plote hipotezen e bere nga shkencetaret qe pohonin, pa arritur ta vertetonin (te pakten deri me sot), se ne qender te galaktikes sone ndodhej nje vrime e zeze qe ve ne levizje te gjithe yjet e galaktikes, perfshire ketu edhe Diellin. Duke perdorur teleskopin “gjigand” (8 meter diameter) te VLT ne Kili, studiuesit kane arritur te filmojne levizjen e yllit S2 (nje nga yjet me ne qender te galaktikes) dhe kane verejtur se ai pershkruan nje orbite eliptike.
Shpejtesia e levizjes ne orbite e S2-it, 5000km/s (200 here me shume se ajo e tokes), masa e tij (15 here masa e diellit), dhe diametri i orbites kane lejuar astronomet te vertetojne se ne nje nga vatrat e orbites ndodhet nje objekt me nje mase shume te madhe. Masa e ketij te fundit eshte 2,7 milion here me e madhe se ajo e Diellit, ndersa diametri (10 minuta drite) eshte pak me i madh se distanca midis Tokes dhe Diellit. Keto te dhena perputhen plotesisht me karakteristikat e nje vrime te zeze gje qe tregon se Sagittarius A, eshte nje vrime e zeze masive ne qender te galaktikes tone.
Sipas Futura-Sciences.fr
Fale teleskopeve hapesinore Hubble dhe Spitzer, astronomet kanė mundur te zbulojnė 9 nga galaktikat me te vogla, me kompakte dhe me te dobeta te observuara ndonjėherė(kliko mbi figure pėr tė parė imazhin e plotė). Kėto galaksi janė kaq larg nga ne sa drita qe ka mberritur ėshtė ajo e vetėm 1 miliard vjet pas Big Bang-ut. Ato janė rreth 100 000 here me te vogla se galaktika jonė Udha e Qumeshtit.
Drita ngjyrė blu e kapur nga Hubble dėshmon pėr prezencen e yjeve tė reja ne gji te kėtyre galaksive, ndėrsa mungesės e rrezatimit infra te kuq ne pamjet e marra nga teleskopi Spitzer dėshmon pėr mungesen e gjeneratave te mėparshme yjesh. Pra siē i shohim sot kėto galaksi janė akoma duke u formuar dhe ne yjet e tyre te para po shnderrohen elementet me te lehta te prodhuara nga Big Bang-u , hidrogjen dhe helium, ne elemente me te renda te tabeles periodike.
Tre nga galaksite kanė me shumė njė formė te terhequr se atė normale rrethore ose spirale, gjė qe tregon se ato janė duke ndervepruar me galaksi te tjera me te cilat do tė shkrihen pėr te formuar struktura me te mėdha.
Shiko edhe ketu http://www.albastrofizika.org/shqip/...alaktikat.html
Fjalor astronomik
Te sqaruara nga Erling Poulsen
Aberacion
Shtytja e vendit te vertete te nje ylli ne trupin qiellor, qe rezulton nga levizjet e Tokes dhe shpejtesise perfundimtare te drites.
Akse
Nje vije e imagjinuar rreth te ciles nje trup rrotullohet.
Albedo
Nje mase per sa sa drite reflekton nje trup jo ndricues.
Antoniadi-skala
Numer Romak qe jep kvalitetin observativ (veshtrues).
I. Perfekt, pa dridhje.
II. Veshtrime te qeta per disa sekonda, por me dridhje te dobeta here pas here.
III. Veshtrime mesatare, dridhje tejet te medha ne ajer.
IV. Veshtrime te motit te keq, dridhje te medha.
V. Veshtrime te motit shume te keq.
Apertur
Diametri i hapjes se nje instrumenti optik.
Apeks
Pika e gjithesise drejt se ciles leviz sistemi diellor. Gjendet ne foton qiellore te quajtur Herkules.
Aphelium
Pika ne rrugen e nje planete ku ajo eshte me larg Diellit.
Aurora (drita polare)
Shtresa ajrore afer poleve magnetike te nje planete, te jonizuara-prandaj ndricuese. Jonizimi behet nga qe mbushja e copezave elektrike prej Diellit shtangon ne atmosferen tutje.
Azimuth
Ana horizontale prej veriu i nje projektimi horizontal te nje trupi qiellor poshte horizontit.
Ångstrųm
Njesi matjeje rralle e perdorur per gjatesi valore te drites, 1Å=10-10m.
Bueminut
1° ndahet ne 60 bueminuta('), qe serish ndahen ne 60 buesekonda(").
Caldera
Krater vullkanik
Cephide
Yll ndryshues me nje periudhe shume te shkurter. Ka nje mvarshmeri ndermjet periudhes dhe dergimit te drites se yllit.
Deklinacion
Largesia e cepeve te nje ylli prej ekuatorit qiellor.
Drite Zodiaku
Drite ovale qe mund te shihet mbi horizont pak para lindjes dhe perendimit te diellit. Kjo vjen nga reflektimi i drites se Diellit ne pluhur qe ndodhet rreth Ekliptika-s.
Efekti Doppla
Ndryshimi i gjatesise valore qe veshtrohet kur valederguesi dhe valepritesi ndryshojne largesine prej njeri tjetrit. Kur nje burim drite afrohet, drita shihet ne te kaltert dhe kur ajo largohet shihet ne te kuqe.
Efemeride
Nje tabele qe tregon se ku ndodhet nje trup qiellor i levizshem ne nje pike kohore te dhene.
Ekliptika
Rruga ndermjet yjeve ndermjet te cileve Dielli leviz gjate vitit.
Ekstinkcion
Dobesimi i drites se trupit qiellor qe ndodh kur ai kalon neper atmosfere; Me dukshem kur trupi qiellor ndodhet poshte horizontit.
Elongacion
Largesia e nje planete nga Dielli.
Ekscentricitet
Nje mase se sa rruga e nje planete ndryshon prej nje rrethi.
Ere Dielli
Copeza te elktrizuara qe dalin jashte prej Diellit.
Erresire tejet e madhe
Ka tre lloje te kesaj erresire qe zgjasin ndryshe:
Qytetare - kur Dielli eshte ndermjet 0° dhe 6° nder horizontin.
Nautike - kur Dielli eshte ndermjet 6° dhe 12° nder horizontin.
Astronomike – kur Dielli eshte ndermjet 12° dhe 18° nder horizontin.
Ekuator
Projektimi i ekvatorit te Tokes ne topin qiellor.
Faklat (Faculae)
Planeta teper ndricuese ne siperfaqen diellore.
Fortesia e Drites
Masa e drites qe shendrit prej nje ylli.
Faza
Ndryshimi i formes se nje trupi qiellor si rezultat se ai nuk e kthen te gjithe anen ndricuese kah ne.
Flares
Shperthim ne Diell apo ne je yll tjeter.
Fotosfera
Siperfaqja ndricuese e dukshme e Diellit
Galakse
Nje permbledhje e miliarda yjesh ne gjithesi. Rruga e Qumeshtit eshte nje galakse.
Grupi Lokal
Nje grup prej rreth 30 galksash, ku Rruga e Qumeshtit gjithashtu eshte anetare e saj.
Galaksa Seyfert
Nje galakse me berthame me drite te forte. Shpesh me nje radio burim te forte.
Gjiganti i Kuq
Nje stadium i zhvillimit te nje ylli.
Halo
Nje rreth (unaze) ndricues qe here pas here mund te shihet rreth trupave qiellor te ndritshem dhe qe rezulton si nje lufte drite ne kristalet e akullta te atmosferes.
Konjunkcion
Kur nje planete shihet afer nje ylli thuhet qe ndodhet ne (k). Kur planetet e brendshme ndodhen ndermjet Diellit dhe Tokes thuhet qe ndodhen ne (k) te poshtme, kur jane ne anen tjeter te Diellit thuhet qe ndodhen ne (k) te siperme.
Konstellacion
Nje grup yjesh ne qiell, shpesh te nje kuptimi me foto yjesh.
Korona
Pjesa e jashtme e atmosferes se Diellit. Mund te shihet vetem gjate nje Eklipsi total.
Kozmologji
Mesimi mbi strukturn e madhe te Univerzit.
Kromosfera
Ajo pjese e atmosferes se Diellit qe ndodhet permbi siperfaqen e dukshme te tij.
Kulminacion
Kur nje trup qiellor e tejkalon meridianin. Kur kjo ndodh me afer zenitit thiret (k) e siperme dhe me larg zenitit thiret (k) e poshtme.
Levizja direkte
Levizja e nje trupi qiellor prej perendimi kah lindja ne qiell. E kunderta eshte Levizje Retro.
Levizje Retro
Levizja e nje trupi qiellor lindje – perendim.
Liberacion
Nje ndricim i Henes qe eshte rezultat i formes elipse te saj. Kjo ben qe nga Toka mund te shihet 59% e siperfaqes se saj, por vetem 1x 50%
Lunacion
Muaj sinodik, koha ndermjet dy Henave te reja, mesatarisht 29 dite, 12 ore, 44 minuta dhe 2,9 sekonda.
Montimi-Altazimuth
Nje montim teleskopik qe ben te mundshem levizjen e teleskopi ne nje akse horizontale dhe vertikale.
Magnetosfera
Pjesa rreth nje planete ku fusha magnetike e saj mbisundon.
Magnitude
Masa per fortesine e drites se nje planete. Kemi (m) absolute dhe te perafert. E para eshte e matur direkt, a dyta e perafert, nese ylli ishte ne largesi prej 10 pc ose 32,26 vite drite, keshtu qe (m) absolute behet nje mase per dergimin e drites se yllit. Klasa e madhesise se perafert eshte e definuar me m=k-2,5*log(fluksi i drites se matur), ku (k) eshte zgjedhur ne ate menyre qe ylli qe shihet me sy ka m=6, keshtu qe fitohet klase madhesie e njete me kataloget e kohes se vjeter. Dallimi i nje klase madhesie prej 1 eshte i barabarte me nje dallim fluksi prej 2,512.
Meridian
Rreth i madh ne topin qiellor permes zenitit, nadir dhe poleve qiellore.
Meteor
Nje copez qe gjate dergimit te drites shtangon ne atmosferen e Tokes.
Meteorit
Nje trup qe deperton neper atmosferen e Tokes, prandaj i bie siperfaqes.
Mjegull Planetare
Nje levozhge prej nje gazi te harxhuar si nje shkurtabiq i bardhe. Ylli e ben mjegullen te shendrise.
Montimi Ekuatorial
Nje montim teleskkopik qe ben te mundshem drejtimin e teleskopit ne nje akse paralel me aksen e Tokes dhe nje akse drejt cepit te saj (ekuator).
Nadir
Pika ne topin qiellor qe gjendet vertikalisht gjate veshtrimeve.
Nebula
Mjegull prej materje dhe gazra ne hapesiren interstelare.
Neutron
Nje copez elementare neutrale. Gjendet ne berthamen atomike.
Nova
Nje yll qe papritur digjet.
Objektiv
Linsa perpara qe mbledh drite ne nje teleskop linse.
Okultacion
Kur nje trup qiellor leviz para nje trupi qiellor tjeter dhe e mbulon ate. Nje Eklipse eshte nje Okultacion.
Okular
Linsa qe eshte me afer syrit ne nje teleskop.
Opozicion
Vendosja e nje planete kur ajo, shikuar nga Toka, gjendet kundrejt Diellit.
Planetat e brendshme
Merkuri dhe Venera qe jane me afer Diellit se sa ne.
Pika grushtore
Pika ku rruga e nje planete-komete ose e Henes e pret Ekliptiken.
Paralaksa
Cepi shtytes i nje trupi kur veshtrohet nga dy vende te ndryshme
Perihelium
Pika ne rrugen e nje planete kur ajo ndodhet me afer Diellit.
Pole
Ato dy pika ne topin qiellor ku aksa rotulluese e Tokes e pret ate.
Protuberans
Gaz i ndritshem qe shtyhet larte mbi siperfaqen e Diellit.
Precesion
Levizjet e ngadalshme te poleve qiellore si rezultat i ndryshimeve te ngadalshme te drejtimit te akses se Tokes.
Planete te jashtme
Planete qe jane mel arg Diellit se sa Toka.
Quasar
Objekt i ngjajshem me yjet por por shume i larget. Nje parastadium i nje galakse.
Rrezatimi Kozmik
Copeza prej gjithesise se jashtme qe e prekin atmosferen. Copezat shperndahen kur bien dhe vetem disa pjese te mbetura arijne deri ne toke. Nuk dihet me siguri se nga vijne.
Radiant
Pika ne qiell ku shi meteoresh mendohet te ndaloje.
Rektascenzion
Koordinata qiellore. Per nje trup qiellor eshte ajo kohe qe kalon prej pikes pranverore kulminacion deri tek kulminacioni i trupit qiellor.
Roche - Kufiri
Largesia minimale qe nje trup qiellor mund te kete gjate qarkullimit rreth nje trupi tjeter pa u copetuar nga gravitacioni. Ajo eshte rreth 2,44 × radiusit qendrore te trupit qiellor.
Spektri Absorpcionar
Nje spekter qe perbehet nga nje rresht vijash te erreta. Arsyeja eshte se materja ndermjet neve dhe dritedhenesit gelltit ngjyra perkatese gje qe mvaret nga perberja e materjes.
Spektri emisionar
Nje spekter qe perbehet prej vijave ndricuese dhe rypave. Vjen si zakonisht prej gazrave ndricues.
Sfera qiellore
Nje levozhge rreth i imagjinuar me Token ne qender. Pasi qe shumica e trupave qiellore ndodhen shume large, duket sikur ato ndodhen ne nje levozhge me ne ne qender.
Spektrum
Ridhenie e drites ose nje rrezatimi tjeter me gjatesite valore te thjeshta te ndara.
Super Gjigante
Yje te vecanta te renda arijne kete stadium ne fundin e jetes se tyre.
Supernova
Kur berthama e nje Super Gjiganti harxhon materjen djegese prandaj lirohet nje mase energjie gravitare qe ben yllin te shpertheje shume.
Shkurtabiqi i verdhe
Nje yll sikur Dielli.
Shkurtabiqi i bardhe
Nje yll i vogel qe ka perdorur ”gazrat djeges”.
Shpejtesia Radiale
Shpejtesia e nje trupi qiellor gjate vijes shikuese.
Shpeshtesia
Volum mase, p.sh. g/cm3.
Terminator
Vija ndarese ndermjet pjeses ndricuese dhe jo ndricuese te Henes apo te ndonje planete.
Tranzit
Pasazha kryq e nje trupi qiellor drejte nje veshtruesi meridian. Nje psazhe me e vogel e nje trupi qiellor drejte nje pjese te nje planete.
Vijat Frauenhofe
Vijat e erreta ne spektrin diellor.
Viti i Drites
Gjatesia e rruges qe ylli e kalon per nje vit, rreth 9,46 bilion km.
Vrima e Zeze
Ajo qe mbetet prej nje ylly te rende pas shperthimit perfundimtar.
Van Allen rrypi
Disa vende rreth Tokes ku copezat e elktrizuara kapen dhe akselerojne nga fusha magnetike e Tokes.
Yll Cirkumpolar
Nje yll qe eshte aq afer poleve te qiellit sa qe asnjehere nuk shuhet.
Yll i dyfishte
Dy ose me shume yje qe shihen shume afer njera tjetres. Mund te jene te nderlidhura fizikisht (afer njera tjetres ne gjithesi) ose thjeshte ndodhen afer ne te njejten vije shikuese.
Yll Flares
Si zakonisht yll i kuq qe ka shperthim tejet te forte.
Yje neutrone
Nje yll qe perbehet prej neutroneve. Ajo qe mbetet pas nje Supernove. Nese ai dergon radiopulse te shpejta me variacione-thiret pulsar.
Yll i dyfishte Spektroskopik
Nje yll i dyfishte qe nuk mund te dallohet ne teleskop, por qe tregon dyfishtesine gjate doppla-ve te rregullta ne vijat spektra.
Zodiaku
Nje brez rreth Ekliptikes, ku Dielli, Hena dhe te gjitha planetet (- Plutoni) gjithmone shihen. Shkaku eshte se te gjithe trupat e medhenj te sistemit Diellor shtrihen ne te njejjtin plan.
Zenit
Pika ne topin qiellor qe ndodhet vertikalisht ndaj veshtruesit.
Ne kerkim te lendes se erret
Materia e erret, eshte nje pjese e teorise se krijimit te universit nepermjet Big Bangut, ekzistenca e se ciles nuk ka qene e mundur te vertetohej deri me sot ne menyre direkte, edhe pse matje te ndryshme te nivelit te energjise ne univers mbeshtesin kete ekzistence. Sipas teorise, lenda e erret eshte e perbere nga therrmija hipotetike te prodhuara nga Big Bangu dhe te perhapura me pas ne gjithe universin, te cilat edhe pse permbajne nje energji te madhe, kane nje bashkeveprim jashtezakonisht te dobet me materien (sidoqofte te pamatshem ne menyre te drejtperdrejte nga aparaturat e sotme).Per te vertetuar prezencen e kesaj lende ne univers eksperimente te ndryshme, jane zhvilluar qysh prej momentit te hipotetizimit te ekzistences se saj.
Pas vitesh kerkimesh, me sa duket Laboratoret e Shkembit te Madh (Laboratori del Gran Sasso) kane arritur te observojne fenomene te lidhura ne menyre te drejtperdrejte me pranine e lendes se erret.
Eksperimenti qe ka mundesuar zbulim e jashtezakonshem quhet DAMA, dhe perdor aparatura super te ndjeshme te cilat jane ne gjendje te shfaqin nje “flash”, nje fije drite, sapo nje prej therrmijave te lendes se erret, te quajtura ndyshe edhe WIMP (weakly interacting massive particles), hyn ne bashkeveprim me nje atom. Edhe pse “flash”-e te tilla jane shfaqur qysh ne fillimet e venies ne pune te eksperimentit me 1996, deri me sot nuk ka qene e mundur te vertetohej nderhyrja e lendes se erret ne prodhimin e ketyre shkendijave (edhe nderveprimet ndermjet atomeve mund te clirojne elektrone dhe shkendija drite te kapshme nga aparati).
Zbulimi i bere nga grupi italo-kinez, i drejtuar nga Rita Bernabei e Universitetit te Romes, qendron ne faktin se dendesia e ketyre shkendijave ndryshon gjate stineve te vitit. Keshtu gjate qershorit eshte verejtur nje numer me i madh shkendijash ndersa gjate dhjetorit numerohet numri minimal i tyre. Duke qene se laboratoret jane ndertuar ne nentoken e nje mali shkembor, prej nga emri, per te qene sa me te izoluar, perjashtohet mundesia e nderhyrjeve te jashtme atmosferike tokesore.
Ky ndryshim shpjegohet me ciklet e rrotullimit te Diellit rreth vetes, te cilat gjate muajve te veres sjellin nje “ere” therrmijash te lendes se erret mbi planetin tone. Ky eshte hapi i pare i matjes se drejtperdrejte te nderveprimit te dobet (nevojiten mbi 100 kg iodur-calciumi qe te mund te verehet nje numer minimal shkendijash) midis lendes se erret dhe materies.
Pervec faktit se mbetet per momentin teoria me e logjikshme dhe e besueshme per krijimin e universit, teoria e Big Bangut po vertetohet nen shume aspekte te saj nga eksperimente te kryera ne menyre te pavarur nga laboratoret e gjithe botes.
Burimi: Laboratori del Gran Sasso/news
"Lenda e erret" dhe teoria "superstring"
Nje nga arritjet me te medha shkencore te fund shekullit te njezete eshte zbulimi se 90% e mases se universit eshte e perbere nga nje lende e padukshme, qe ndryshe njihet nga shkencetaret si "lenda e erret" (dark matter). Galaktikat qe ne shikojme nuk perbejne vecse nje pjese te vogel te mases se vertete te universit. Eshte llogaritur se, pa lenden e erret, galaktikat do te shperbeheshin dhe yjet do te shperndaheshin ne hapesire duke e ftohur universin ne nje temperature qe do te conte ne fundin e tij.
"Lenda e erret" eshte nje substance me veti te cuditshme. Eshte e padukshme por ka mase. Teorikisht, nese dikush do te mbante ne dore nje grusht lende te erret, ajo do te ishte krejtesisht e padukshme. Tashme, ekzistenca e lendes se erret nuk vihet me ne dyshim, pasi fati i universit varet teresisht ne natyren e saj percaktuar. Shkencetaret aludojne se lenda e erret mund te konsistoje ne lekundje te thermijave subatomike me masa te medha. Me fjate te tjera, lenda e erret mund te na jape evidence per ekzistencen e "superstrings."
Edhe pse ekzistenca e lendes se erret nuk eshte me nje pikepyetje, ajo qe ka shkaktuar polemike te gjere eshte perberja e saj. Nga c'fare perbehet lenda e erret? Si ka mundesi qe dicka te kete mase por te jete e padukshme edhe duke perdorur mjetet me te sofistikuara te kohes? Nje pjese e shkencetareve mendon se lenda e erret perbehet nga subthermija te drites qe kane mase si psh neutrinot, edhe pse keto te fundit jane teper te veshtira per tu izoluar dhe aq me teper per te zbuluar nese kane mase (deri tani, perpjekjet e shkencetareve per te zbuluar masen e elektron-neutrinove kane deshtuar).
Nje pjese tjeter e shkencetareve mendon se lenda e erret perbehet nga thermija me te renda, sic jane WIMPs (weakly interacting massive particles) apo thjesht materje ne formen e MACHOs (massive astrophysical compact halo objects) Por evidenca per te dyja alternativat e siperpermendura ka vertetuar te kunderten: qe ekzistenca e ketyre thermijave apo formave te materjes nuk do te perbente vecse nje mase te vogel ne krahasim me masen e vertete te universit (jo me teper se 20%).
Duket qarte qe fizika bashkekohore zhvillohet rreth linjave te tilla qe njeriu te jete ne gjendje te imagjinoje me teper se te vertetoje empirikisht nje fenomen apo dukuri. Edhe pse matematika nuk po avancon me hapat shpejte te fizikes, "supersimetria" eshte nje nga teorite matematikore qe presupozon ekzistencen e nje superpartneri te c'do thermije fizike te zbuluar. Gjithe thermijat jane ose fermions (elektrone) ose bosons (fotone).
Modelet matematikore i lidhin keto te dyja me superpartneret e vet qe nganjehere shnderrojne bosons ne fermions. Fermions jane thermijat qe perbejne boten materiale ashtu sic e njohim ne, ndersa bosons perbejne driten dhe gravitetin. Se c'fare natyre ka shnderrimi i bosons ne fermions ende nuk dihet; spekullimet i shikojne keto thermija dhe superpartneret e tyre te lekunden ne rezonanca infinite.
Nese zbulohet qe superthermijat jane perberesit e lendes se erret (sikur edhe pjeserisht), ky do te jete nje hap i rendesishem drejt vertetimit te teorise superstring, ose te pakten, do te mund ti jape fizikes nje baze solide per zhvillime te metejshme.
Galaktikat Lokale
Nga Wikipedia, Enciklopedia e Lirė
Shumica e galaktikave formojnė grupe qė mbahen sė bashku me anė tė gravitetit. Disa grupe me tė vėrtetė janė shumė tė mėdhaja, p.sh. grupet nė galaktikėn Virgo dhe yllėsia “Flokėt e Berenisės” paraqesin mijėra galaktika qė janė tė larguara rreth 20 milionė vite drite. Ekzistojnė grupe galaktike mė tė vogla, njė shembull ėshtė galakktika jonė - Rruga e Qumshtit. Ky grup, i quajtur Grupi Lokal, pėrfshin rreth 30 galaktika tė larguara rreth 5 milionė vite drite. Galaktikat mė tė njohura janė: Rruga e Qumshtit, Andromeda, si dhe galaktika M33 nė yllėsinė Triangulum (Trekėndėshe). Vetė grupet formojnė grupe mė pak tė dendura, tė quajtura supergrupe. Kėto tė fundit janė objektet mė tė mėdhaja nė Gjithėsi, tė largura mes vete mbi qindra miliona vite drite. Grupi Lokal ėshtė pjesė e Supergrupit Lokal, nė mesin e tė cilt ėshtė vendosur nė grupin e yllėsisė Virgo.
Galaktika tė parregullta
Galaktikat qė nuk kanė formė tė rregullt quhen “tė ērregullta”. Njė shembull ėshtė Mjegullira mė e Vogėl e Magelanit. Galaktikat e ērregullta janė shumė tė vogla, shumė mė tė vogla se Rruga e Qumshtit, por pėrmbajnė sasi tė madhe tė gazrave prej tė cilėve formohen yje tė reja. Mjegullira mė e Vogėl e Magelanit ėshtė nė mes galaktikave mė tė afėrta tė Rrugės sė Qumshtit, mund tė shihet nė Hemisferėn Jugore.
Galaktika elipsoide
Galaktikat elipsoide janė shumė pak nė numėr nė Grupin e Galaktikave Lokale, dhe shihen shumė dobėt. Njė shembull ėshtė galaktika M87 prej Grupit Virgo. Ėshtė njė top i madh i pėrbėrė prej mijėra miliardėve yjeve tė kuq tė vjetėr dhe disa nova. Yjet gjithmonė lėvizin nė tė njėjtin drejtim nė njė galaksi elipsoide.
Galaktika spirale tė kryqėzuara
NGC1365, pjesė e grupit Fornaks ėshtė galaktikė spirale me “urė” tė shkurtė e pėrbėrė prej yjeve mė tė vjetra. Funded (mbarimet) e urės pėrfaqėsojnė krahė. Ajo spirale quhet urė. Ura rrotullohet sikur tė jetė trup i ngurtė, sidoqoftė, ėshtė e pėrbėrė prej miliona yjesh tė ndara. Ėshtė e mundur qė Rruga e Qumshtit tė jetė asi lloj galaktike.
