Nje permbledhje e shkurter kopjuar nga parathenja e Librit me te njejte titull perkthyer nga Cesar Kurti
Nė kohėn e Dantes nė Firence po ndodhnin ndryshime tė mėdha shoqėrore: zhvillimi i madh i artizanatit dhe i tregtisė, dyndja e njerėzve tė rinj nė qytet, tė shtyrė nga etja pėr tė fituar dhe pėr t'u pasuruar, po e kufizonin gjithnjė e mė shumė pushtetin dhe ndikimin e shtėpive fisnike, qė nuk merreshin me zanate apo tregti dhe ndjeheshin ngushtė ekonomikisht. Dante qė jetonte pothuajse i shkėputur nga jeta materiale, duke qenė i zhytur nė studimet dhe nė provat e tij krijuese, e ndjeu gjithashtu darėn e nevojave materiale. Pėr tė rregulluar disi gjendjen ekonomike tė familjes, i ati e martoi me Xhema Donatin, pinjolle e njė familjeje tė kamur. Me tė ai pati disa fėmijė. Po kjo nevojė materiale e shtyu Danten tė hynte nė korporatėn e mjekėve, sepse vetėm kėshtu mund tė merrte ndonjė nėpunėsi nė komunė.
Qyteti nė kėtė kohė ishte i ndarė nė dy parti kundėrshtare: guelfėt, partizanė tė ruajtjes sė pavarėsisė sė qytetit me pėrkrahjen e Papės, dhe gibelinėt, qė donin ta merrnin pushtetin me ndihmėn e Perandorit. Familja e Dantes, si tė gjithė fisnikėt e vegjėl tė qytetit dhe artizanėt, bėnte pjesė nė partinė e Guelfėve dhe ishte kundėrshtare e partisė sė Gibelinėve, nė tė cilėn bėnin pjesė pronarėt e mėdhenj tė tokės. Midis kėtyre partive u bė njė luftė e ashpėr pėr pushtet. Ardhja nė pushtet e njėrės sillte me vete mėrgimin e partizanėve tė partisė tjetėr. Dante kėshtu krenohet nėpėrmjet gojės sė gibelinit Farinata deli Uberti pėr familjen e tij:
... dhe tha: " U treguan armiq krenarė
me mua, gjyshėrit dhe partinė time,
prandaj dy herė ata i paē shpėrndarė!". (Ferri, K. 10, vv. 46 - 4
Dante mori pjesė nė kavalerinė e Komunės si kalorės dhe pati disa nėpunėsira. Nė vitin 1301 u dėrgua si ambasador i komunės nė San Xhiminjano pėr t'u mbushur mendjen toskanėve qė tė bėhen bashkė e tė mos i nėnshtrohen pushtetit tė papės. Nė vitin 1302, ndėrsa ishte dėrguar si ambasador pranė Papės, ai u dėnua nė mungesė bashkė me mjaft qytetarė tė tjerė nga guelfėt e zinj (qė ishin pėr pushtetin e papės), si kundėrshtar i pushtetit papėnor dhe shkaktar turbullirash, me njė gjobė prej 5000 florinėsh dhe me pėrjashtim tė pėrhershėm nga ushtrimi i ofiqeve zyrtare. Sipas vendimit gjyqėsor, ai qė nuk paguante gjobėn ekzekutohej duke u djegur i gjallė. Dante bashkė me tė tjerė, duke mos patur mundėsi tė mbrojnė veten apo tė paguajnė gjobėn, pranuan pasojat e kėtij dėnimi: mėrgimin.
Mėrgimi qe i rėndė. Nė fillim ai bashkėpunoi me shokėt e tij nė mėrgim pėr t'u kthyer pėrsėri nė vendlindje, por shumė shpejt u nda prej tyre. Mendimet pėr Firencen dhe qėndrimin e fiorentinėve ndaj tij ai i shpreh nėpėrmjet Bruneto Latinit (Ferri, K. XV, vv. 61-76), i cili, pasi i thotė se nė kėtė qytet, qė ėshtė bėrė "fole pėr tė pandershėm", tė ardhurit qė kanė mbushur qytetin ēdo tė mirė do ta shohin me armiqėsi, dhe "qejf tė tė grijnė dy partitė kanė", e kėshillon qė tė mbėshtetet nė "fatin e mbarė" dhe tė mos shpresojė nė dashamirėsinė e bashkėqytetarėve. Nė fillim u strehua tek sundimtarėt e Veronės, por pastaj u largua prej tyre dhe u end nėpėr oborret e sundimtarėve qė kishin namin e njėrėzve dashamirės tė arteve dhe shkencės. Dante shpesh ankohet pėr fatin e tij, duke e krahasuar veten me njė barkė pa vela e pa timon qė era e shpie sa nė njė port nė tjetrin.
Por mėrgimi pati edhe njė pasojė pozitive: ai e zgjeroi horizontin e Dantes, i cili nga njė qytetar i Firences u bė qytetar i gjithė Italisė. Duke qenė i mėrguar, Dante u ballafaqua me Italinė e kohės, ku sundonte pėrēarja dhe jo ligji, dhe kjo e pasuroi eksperiencėn e tij jetėsore dhe, si rrjedhim, edhe librin e tij.
Dante nuk pati fatin tė kthehej nė qytetin e vendlindjes. Ai vdiq nė mėrgim. Nė verėn e vitit 1321 shkoi me njė mision diplomatik nė Venedik. Gjatė udhėtimit u sėmur dhe vdiq nė shtator nė Ravenė.
Dante u dha shumė pas studimit tė filozofisė, sidomos tė veprave tė Aristotelit, studimit tė poezisė latine dhe nė tė njėjtėn kohė ai studjoi poezinė popullore tė trubadurėve. Ka mendime, tė paverifikuara, se ai ėshtė autori i njė pėrkthimi tė reduktuar nė italisht tė "Romanit tė Trėndafilit", kryeveprės sė poezisė trubadure, nė 232 sonete.
Dante shkruajti kėto vepra nė italisht dhe latinisht: Jeta e Re"(Vita Nuova), Rimat (Rime ose Canzoniere), Gostia (Convivio), Mbi Elokuencėn popullore (De Vulgari Eloquentia), Monarkia (Monarchia), Letra (Epistole), Ekloge (Egloghe - dy nė latinisht).
Tė gjitha kėto vepra, tė cilat dėshmojnė pėr punėn e madhe tė bėrė nga Dante pėr pėrsosjen e gjuhės popullore italiane dhe shndrrimin e saj nė njė gjuhė kulture, pėr thellimin e mendimit filozofik dhe zgjerimin e erudicionit, qenė njė parapėrgatitje pėr kryeveprėn e tij Komedia Hyjnore (La Divina Comedia).
Komedia , qė u quajt Hyjnore vetėm mė vonė, nė njė botim tė vitit 1555, u hartua nga Dante midis viteve 1304-1320.
Nė njė letėr qė i dėrgoi njė miku dhe mecenati tė tij, Dante shpjegon kuptimin dhe ndėrtimin e Komedisė. Sipas tij, kuptimi i poemės ėshtė i dyfishtė: i drejtėpėrdrejtė - gjendja e shpirtrave pas vdekjes, dhe alegorik - se njeriu, qė ka aftėsinė tė vendosė vetė pėr veprimet e tij, merr nga drejtėsia hyjnore ndėshkimin apo shpėrblimin qė meriton. Pra, me tė drejtė ėshtė thėnė se subjekti kryesor i kėsaj vepre ėshtė "Drejtėsia" dhe vendosja e saj.
E vėrteta ėshtė se poema ka njė strukturė komplekse alegorish e simbolikash, tė planeve tė ndryshme, pėr shpjegimin e tė cilave kanė vrarė dhe vazhdojnė tė vrasin mendjen shumė studjues dhe komentues, por kjo nuk pengon aspak qė ajo tė jetė plotėsisht e kapshme nga lexuesi nė kuptimin e saj tė drejtpėrdrejtė.
Forma e poemės ėshtė gjithashtu e dyfishtė. Struktura e saj mbėshtetet nė numrin tre nė raport me numrin njė: ka tre kantika (Ferri, Purgatori dhe Parajsa), tė ndara secila nė 33 kėngė, qė pėrbėjnė gjithsejt 99 kėngė nė raport me njė kėngė (Kėngėn e parė tė Ferrit qė shėrben si hyrje). Vargjet janė tė ndarė gjithashtu nė tercina (strofa me tre vargje). Vargu i parė dhe i tretė rimojnė bashkė, ndersa i mesit rimon me vargun e parė dhe tė tretė tė tercinės pasardhėse. Kjo rimė "trefishe" ėshtė shpikje artistike e vetė Dantes. Pėrdorimi i numrit tre pėrputhet me konceptin e Dantes se arti ėshtė imitim i natyrės (jetės), qė pėrshkohet nga Trinia e Shenjtė e Krijuesit. Prandaj dhe ky numėr manifestohet vazhdimisht nga Dante nė poemė, ashtu siē manifestohet ai nė jetė nga Providenca. Vargu ėshtė trokaik, pra rrokja e fundit ėshtė gjithnjė paraoksitone dhe lejon tė ketė njė pauzė mė tė madhe midis vargjeve, gjė qė, krahas rimės trefishe, bėn qė poezia tė tingėllojė veēanėrisht melodioze dhe harmonike.
Dante e quajti veprėn e tij Komedi duke u nisur nga ligjet e Retorikės, ku pėrcaktoheshin tre stile: i lartė (tragjik), i mesėm (ose komik) dhe i ulėt (elegjiak o bukolik). Sipas Dantes, vepra e tij nuk ishte e stilit tė lartė, por tė mesėm, pėr shkak tė zhvillimit tė aksionit (sepse kėtu veprimi fillon i trishtuar dhe mbaron i gėzuar , e kundėrta ndodh me tragjedinė) dhe tė gjuhės (kėtu pėrdoret gjuha e folur italishte dhe jo latinishtja si gjuhė e stilit tė lartė). Siē e thamė mė lart, "Hyjnore" ajo u quajt vetėm mė vonė nga pasardhėsit pėr vlerat e saj tė larta poetike dhe tė pėrmbajtjes.
Poeti e paraqet veten si njė njeri tė privilegjuar nga Hiri hyjnor qė tė bėjė njė shtegtim nė botėn e pėrtejvarrit duke kaluar tri pjesėt e saj: Ferrin, Purgatorin dhe Parajsėn. Dante takon mjaft shpirtėra tė ndėshkuar (nė Ferr) apo tė shpėrblyer (nė Purgator dhe Parajsė) nga drejtėsia e Perėndisė.
Udhėtimi nėpėr Ferr zgjat aq kohė sa kohė pati kaluar nga zbritja e Krishtit nė Varr deri nė Ringjalljen e tij. Nė Purgator shpirtėrat pastrohen pėr nė Parajsė, ku shkojnė shpirtrat e bekuar nga Hiri Hyjnor. Ky ėshtė njė shtegtim qė bėhet duke patur "Perėndinė nė mendje dhe zemėr" . Ai ėshtė gjithashtu njė alegori pėr rrugėn qė pėrshkon njeriu nė jetė.
Udhėheqėsi i tij nėpėr Ferr ėshtė Virgjili, i cili e shoqėron atė edhe nė Purgator. Pastaj atė e shoqėron Beatriēja, bashkė me tė cilėn ai ngjitet nė sferat e planetėve dhe tė yjeve tė Parajsės, ku takohet me shpirtrat e bekuar qė zbresin pėr ta pėrshėndetur.
Duke dalė nga pylli i errėt i mėkateve, poeti takon Virgjilin, i cili me porosinė e Beatriēes, mishėrimi i hirit dhe i bekimit hyjnor, bėhet udhėrrėfyesi i tij nėpėr Ferr. Ata futen nė portat e Ferrit nė vigjilje tė sė Premtes sė Zezė tė vitit 1300. Sėbashku kalojnė nėntė rrathėt e Ferrit dhe sosin nė qendėr tė tokės, ku shohin Luciferrin (Satanain) tė prangosur nga graviteti i tokės dhe akulli i urrejtjes sė pėrjetshme.
Tre janė mėkatet kryesore qė ndėshkohen nė Ferr: mospėrmbajtja, dhuna dhe mashtrimi. Sipas Dantes, Ferri ėshtė vendi i ndėshkimit tė ēdo dhune, e cila mund tė ushtrohet ndaj Krijuesit, tė afėrmėve dhe vetėvetes.
Sistemi moral i Ferrit tė Dantes ėshtė njė shkrirje e kujdesshme e teologjisė sė krishtere me etikėn pagane. Etika e Aristotelit shėrben si burim i parė. I gjithė vizioni i Dantes pėr botėn e pėrtejme pėrshkohet nga kristianizmi i ndėrthurur me paganizmin. Ky ishte vizioni i kohės sė Dantes. sepse botėkuptimi i krishterė i kohės u pasurua shumė nga zbulimi i veprave tė Aristotelit dhe thellimi nė studimin e trashėgimisė kulturore greko-latine. Kėshtu Ferri, vendi i ndėshkimit hyjnor, ndėshkim qė zbatohet nga djajtė, sipas doktrinės sė krishtere, ėshtė i mbushur me qėnie tė mitologjisė antike: Fati, Gjigantėt, Minosi, Cerberi, Flegjasi, Karonti etj.
Nė epiqendėr tė veprės ėshtė vetė autori.
Nga njėra anė, bota qė ai pėrshkruan ėshtė krijesė e tij, e imagjinatės sė tij, mbėshtetur nė teologjinė e krishtere dhe etikėn pagane, nga ana tjetėr, ai shėtit nėpėr tė si njė kalimtar i rastit, nė njė kohė kur, siē thamė, vetė ėshtė gjyqtari, ndėshkuesi dhe njeriu qė ka gjetur mėnyrat mė tė pėrshtatshme tė ndėshkimit.
Nga njėra anė ai ėshtė vetė gjyqtari gjakftohtė dhe objektiv, qė i ka dhėnė seicilit atė qė i takon, nga ana tjetėr, duke qenė prej mishi e kocke, na paraqitet si njė njeri, brenda tė cilit vlojnė dashuria dhe urrejtja, admirimi dhe pėrbuzja, mėshira dhe ndjenja e hakmarrjes, tek i cili shfaqen jo vetėm ndjenjat e holla tė simpatisė, por dhe tė pėrbuzjes, jo vetėm keqardhja e ēiltėr fisnike, por edhe keqdashja cinike zemėgurė.
Nė kėtė botė tė pėrtejme tė dhimbjes sė pėrjetshme shohim njė galeri personazhesh: figura historike tė tė gjitha kohėrave, tė tė gjitha fushave: politikės, filozofisė, kulturės, por edhe bashkėkohės, miq apo armiq tė poetit, qė do tė kishin mbetur krejt tė panjohur po tė mos i kishte rrokur, pėr shkak tė miqėsisė apo armiqėsisė, pena e poetit tė madh.
Nė letrėn qė pėrmendėm mė lart Dante shkruan: " ... mund tė themi shkurt se fundi i tė tėrės (i komedisė simė) ėshtė qė tė nxirren tė gjallėt nė kėtė jetė nga gjendja e mjeruar dhe tė udhėhiqen pėr nė gjendjen e bekuar"", me fjalė tė tjera qė njeriu tė ēlirohet nga mėkatet dhe tė perfeksionohet moralisht.
Nė Komedinė e Dantes ndjehen edhe filizat e epokės qė ėshtė nė lindje e sipėr. Pikėrisht nė kėtė vepėr, ai ndėr tė parėt i thuri njė himn madhėshtor njeriut-sipėrmarrės tė guximshėm, qė nuk ngurron tė flijojė veten pėr tė zgjėruar njohuritė mbi botėn. Nė Kėngėn e njėzetegjashtė, njė nga kėngėt mė tė bukura tė Ferrit, ai pėrshkruan udhėtimin e fundit tė Odiseut, i cili u drejtohet shokėve tė tij me kėto fjalė:
"Vėllezėr, - thashė, - qė nė perėndim
arritėt nėpėr rrugė aq tė vėshtirė,
sa ende gjallė e kemi ēdo ndijim,
pak jetė qė na mbeti me dėshirė
le ta flijojmė pėr tė njohur botėn,
qė prapa diellit shtrihet si shkretirė. (Ferri, K. XXVI, vv. 112-117)
Nė Komedi u mishėrua puna e madhe, e gjatė dhe kėmbėngulėse qė kishte bėrė Dante pėr pėrsosjen e tij si artist dhe mendimtar. Ai arriti tė krijojė njė kryevepėr me vlera unikale artistike, tė japė gjykimin pėr njerėzit e kohės sė shkuar dhe bashkėkohėsit, dhe ta bėjė gjuhėn e popullit tė thjeshtė italian njė gjuhė tė madhe kulture.
Vepra e Dantes edhe sot demaskon dhunėn qė pėr fat tė keq vazhdon tė ushtrohet kundėr popujve dhe kundėr individit.