60 sėmundjet qė rrezikojnė fėmijėt nga lindja deri ne adoleshencė
Kujdesi pėr parandalimin e sėmundjeve fillon qė nė fėmijėri. Kėshtu, nėse ju do tė jeni tė kujdesshėm me fėmijėn tuaj qė nė moshė tė vogėl me siguri qė do tė keni njė fėmijė tė shėndetshėm. Mos harroni se nėse kėto sėmundje nuk parandalohen dhe trajtohen qė nė moshė tė vogėl, rreziku qė ato tė shfaqen sėrish gjatė gjithė jetės ėshtė tepėr i madh. Nė suplementin e sotėm tė gazetės Albania, ju do tė njiheni me 60 sėmundjet kryesore nga tė cilat rrezikohen fėmijėt nga lindja e tyre deri nė moshėn e adoleshencės. Ēdo sėmundje ka specifikat e veta si mėnyra e shfaqjes, transmetimit, parandalimit etj. Qė tia dilni mbanė me sukses nė pėrballimin e tyre, nė kėtė suplement ju do tė gjeni gjithēka qė duhet tė dini pėr to. Ndėrkohė qė pėr ēdo pyetje ju mund tė na shkruani nė adresėn tonė tė e_mailit:albania.shėndetėsia@gamil.com. Ngritja e fėmijės paraqet pėrgjegjėsi tė madhe, tė cilėn zakonisht e pranojmė si dhuratė dhe pėr tė nuk ka nevojė pėr trajnim. Shumica e prindėrve mėsojnė sipas mėnyrės qė vijnė problemet, ndikimin e mėnyrės nė tė cilėn ata kanė qenė tė kultivuara ose duke u udhėhequr nga ajo qė kanė parė ose kanė lexuar. Prindėrit mund tė kenė stil tė ndryshėm, por caku i tyre ėshtė i pėrbashkėt. Tė gjithė prindėrit duan fėmijėt e tyre tė rriten tė shėndetshėm, tė gėzuar, mirė tė pėrshtatur, tė suksesshėm, dhe nė persona tė rritur tė pėrgjegjshėm tė cilėt do tė mund ti respektojnė ndjenjat e huaja, do tė jenė tė aftė tė bashkėpunojnė me tė tjerėt dhe me sukses tė ballafaqohet me vėshtirėsitė e jetės. Jashtėzakonisht ėshtė i rėndėsishėm tė motivuarit e prindėrve. A duan ata me tė vėrtetė tė bėhen prindėr ose ndjehen tė pa pėrgatitur dhe tė frikėsuar. Mund tė jenė tė dobishme kėshillat qė vijojnė:
Duhet tė jeni tė pėrgatitur pėr atė se si prind do tė pėrjetoni ndjenja tė ndryshme. Do tė ketė periudha kur do tė ndjeni dashuri, gėzim dhe krenari, por gjithashtu edhe me emocione negative sikurse tė hidhėruarit, frika, dhe dėshpėrimi. Emocionet e kėtilla mund tė shkaktojnė ndjenjė tė fajit ose tė mendoni se nuk jeni prindėr i mirė. Ėshtė me rėndėsi tė kuptoni se nuk pritet tė jeni i pa gabueshėm dhe se secili (madje edhe prindėrit) ndonjėherė bėjnė gabime. Informohuni pėr atė qė nuk e njihni. Lexoni letėrsi pėr rritjen dhe zhvillimin e fėmijėve, ashtu qė do tė dini se ēfarė tė pritni.
Ēfarė ndodh me fėmijėn tuaj nga 1-36 muajsh
1 deri 3 muajsh
Muaji i parė i jetės ėshtė njė periudhė pėrshtatjeje me realitetin e tyre tė ri. Bebet shikojnė fytyrat e prindėrve dhe i vėshtrojnė nė sy. Kjo periudhė fillon me tė ashtuquajturėn buzėqeshje shoqėrore, tė cilėn e lėshojnė kur shohin prindėrit apo kur prindėrit u flasin atyre. Nėse u vihet gishti nė dorė, bebet do ta shtrėngojnė dhe nuk do ta lėshojnė pa vullnetin e tyre. Gjatė muajit tė dytė dhe tė tretė, fillojnė tė grenė kokėn, qė e mbajnė lart tė palėkundur. Ato fillojnė tė belbėzojnė apo tė artikulojnė tinguj. Mund tė mbajnė objekte me tė dyja duart apo tė ndjekin me sy objekte qė lėvizin. Gjithashtu mund tė shohin duart e tyre.
4 muajsh
Bebet ka shumė tė ngjarė tė ndjekin objekte me sy, tė pėrpiqen ti kapin dhe ti fusin nė gojė. Gjithashtu belbėzojnė vazhdimisht dhe me gėzim. Ato mund tė kontrollojnė lėvizjen e kokės. Nėse janė shtrirė me shpinė, pėrpiqen tė ndėrrojnė pozicion duke u rrotulluar dhe nėse janė shtrirė me bark, do tė mbėshteten me krahė pėr tė ngritur kokėn. Nė fund tė muajit, mund tė stimulohen duke i mbėshtetur nė njė jastėk, nė mėnyrė qė muskujt e shpinės tė forcohen dhe mė nė fund tė qėndrojnė vetė.
5 deri 7 muajsh
Gjatė muajit tė pestė, bebet fillojnė tė qėndrojnė ndenjur jo vetėm duke pushuar me kėrdhokull, por edhe me krahė, njė pozicion i njohur si trekėmbėsh. Ndėrsa mėsojnė tė kenė vetėbesim dhe muskujt e tyre forcohen, dalėngadalė do tė ulen nė pozicionin vertikal. Kjo ėshtė gjithashtu periudha kur fillojnė tė hanė ushqim tė butė, jogurt etj. Mes muajit tė gjashtė dhe tė tetė, u dalin dhėmbėt qendrorė tė poshtėm. Pėrgjatė muajit tė shtatė bebet kanė fituar aftėsinė tė kalojnė njė objekt nga njėra dorė nė tjetrėn dhe fillojnė tė imitojnė tinguj. Pėr sa i pėrket gjuhės, ata flasin dyrrokėsha (ba-ba).
8 muajsh
Gjatė kėtij muaji, bebet tregojnė se janė tė aftė t'i lėvizin duart mė lirshėm. Fillojnė tė godasin objekte nė tryezė dhe pėlqejnė ti hedhin ato nė dysheme. Kur objektin e kanė larg, do tė zgjaten ta kapin. Ato qėndrojnė ndenjur pa mbėshtetje dhe mund tė mbajnė shishen e qumėshtit. Pėrgjigjen kur i thėrrasin me emėr dhe thonė ma dhe ba. Gjatė kėtij muaji bebet mund tė mos duan tė ndahen nga nėna. Edhe ato qė janė mėsuar tė qėndrojnė pa nėnat pėr pak kohė, tregojnė ndjenja tė forta pakėnaqėsie nė praninė e tė huajve (babai dhe nėna janė tė vetmit njerėz qė njohin). Kjo mund tė rezultojė nė njė gjendje tė fortė angėshtie dhe parehatie. Dhėmbėt e sipėrm qendrorė u dalin mes muajit tė 8-tė dhe tė 10-tė.
9 dhe 10 muajsh
Bebet fillojnė tė fitojnė lėvizshmėri. Fitojnė siguri tė zvarriten lirshėm dhe kėrkojnė zona ku tė gjejnė mbėshtetjen pėr tu ngritur. Fillojnė tė bėjnė gjeste dhe pėrdorin duart pėr ti pėrplasur dhe pėr tė pėrshėndetur. Aftėsia e tyre e re ėshtė mbajtja e objekteve tė vogla me tė ashtuquajturat piskatore, qė formohen me gishtin e madh dhe gishtin tregues. Ato shkojnė pas objekteve qė kanė hedhur vetė, edhe nėse ato janė prapa tyre. Mund tė njohin persona jashtė familjes dhe tė kujtojnė situata me ta. Mėnyra si reagojnė ndaj ēdo situate varet nga kėnaqėsia qė kanė marrė (apo nuk kanė marrė) nga ajo situatė. Gjatė muajit tė 10-tė fillojnė tu dalin dhėmbėt e sipėrm anėsorė. Bebet mund ta njohin veten para pasqyrės dhe vazhdojnė tė pėrsėrisin fjalė tė thjeshta si ma, ba, tata.
Faqja 14
12 muajsh
Bebet ecin me pak ndihmė, duke pėrdorur duart e tė rriturve pėr tė ruajtur ekuilibrin. Ata fillojnė tė ndihmojnė nėnat e tyre, kur ato i veshin, dhe fillojnė tė ndjekin urdhra tė thjeshta. Gjithashtu mund tė pėrdorin gishtat pėr tė treguar objektet qė duan. Nėse u jepen dy kuba, ato mund ti ngrenė njėri pas tjetrit. Ato pėlqejnė tė kapin njė objekt qė ka rėnė pėrtokė apo tė kėrkojnė njė qė u ka humbur nga sytė. Kanė mė shumė parapėlqime dhe mospėlqime dhe e dinė se ēfarė duan dhe ēfarė nuk duan, si dhe ēfarė qėndrimi tė mbajnė nė varėsi tė situatės. Po ashtu, mund tė njohin tė afėrmit nė fotot qė shohin. Nė moshėn 1-vjeēare bebet do tė kenė tetė prej njėzet dhėmbėve tė qumėshtit, meqė gjatė muajit tė dymbėdhjetė do tu dalin dhėmbėt e poshtėm anėsorė.
Mes muajit tė 13-tė dhe 15-tė
Bebet tashmė ecin pa ndihmė. Fjalori i tyre ėshtė zgjeruar dhe pėrdorin shumė fjalė, edhe pse njė e nga njė; ato ende nuk dinė si tė formulojnė njė fjali, por edhe nėse e bėjnė, fjalia nuk pėrmban mė shumė se dy fjalė. Ato mbledhin sė bashku tė gjitha objektet me tė cilat luajnė dhe i bėjnė grumbull. Nėse u jepet njė laps dhe njė copė letėr, fillojnė tė vizatojnė viza. Duket se janė tė interesuara nė atė qė hanė, duke treguar kėnaqėsi nė fytyrė dhe
duke bėrė shenja kundrejt asaj qė pėlqejnė dhe duke refuzuar fuqishėm ato qė nuk pėlqejnė. Mund tė tregojnė dhe mund tė emėrtojnė shumė pjesė tė trupit. Gjatė kėsaj kohe, goja e tyre do tė forcohet me 4 dhėmbė tė rinj: paradhėmballėt e paraē.
18 muajsh
Fėmijėt fillojnė tė flasin mė rrjedhshėm. Tashmė dinė mes pesėmbėdhjetė dhe njėzet fjalėve dhe formojnė fjali jo mė tė gjata se dy fjalė Po ashtu, fillojnė tė hanė vetė dhe ndihmojnė kur i veshin. Nėse u jepen kube pėr tė luajtur, ato ngrenė njėri pas tjetrit vetėm tre apo katėr prej tyre. Gjithashtu fillojnė tė kėrkojnė gjėra duke pėrdorur emrat pėrkatės. Njėra prej lodrave me tė cilėn luajnė bėhet mė e parapėlqyera dhe ato tregojnė pėrkujdesjen dhe pėlqimin e tyre ndaj saj. Nė tė njėjtėn kohė fillojnė tė tregojnė dashurinė e tyre ndaj njerėzve qė u qėndrojnė afėr. Ndėrkaq mund tė ecin sė prapthi dhe tė hedhin njė top. Mes moshės 1 vjeē e gjysmė dhe 2-vjeēare, atyre do tu kenė dalė tė gjithė dhėmbėt e qumėshtit, meqė tani janė shfaqur edhe katėr dhėmbėt e qenit.
24 muajsh
Bebet 2-vjeēare janė shumė tė lėvizshme. Meqė kjo ėshtė koha kur mėsojnė tė koordinojnė kėmbėt pėr ti ngritur lart dhe pėr ti ulur poshtė, duhet tė tregohet shumė kujdes, sepse pėlqejnė shumė ta bėjnė kėtė dhe do ta provojnė sa herė qė shohin njė shkallė. Fjalori i tyre ėshtė mė i gjerė dhe mund tė formulojnė fjali me deri nė tri fjalė, edhe pse ende nuk pėrdorin shumė folje; nėse e bėjnė kėtė, do tė ngatėrrojnė kohėt. Ata mund tė thonė emrin e tyre dhe mund tė njohin, tė tregojnė dhe tė emėrtojnė shumė pjesė tė trupit. Mund tė ndėrtojnė njė kullė me 6 kuba. Nga ky ēast dhe deri nė 2 vjeē e gjysmė, ata do tė kenė pėrfunduar procesin e dhėmbėzimit me katėr dhėmballėt e dyta. Kėta njėzet dhėmbė tė qumėshtit do ti kenė derisa tė mbushin pesė apo gjashtė vjeē, atėherė kur tė fillon zėvendėsimi me dhėmbėt e pėrhershėm.
30 muajsh
Bebet janė shumė tė afta tė koordinojnė lėvizjet, veēanėrisht me gjymtyrėt e poshtme. Kjo mund tė shihet kur kėrcejnė me tė dyja kėmbėt njėherėsh dhe kur godasin njė top qė u pasohet. Kėtė e bėjnė aq shpesh sa kėto lojėra do tė bėhen tė parapėlqyerat e tyre. Ndėrkaq fillojnė tė heqin viza nė copa letre me lapsa tė ndryshėm, qė i zgjedhin vetė, ngaqė tashmė dinė ti dallojnė ngjyrat e ndryshme. Kjo aftėsi e re pėr tė koordinuar lėvizjet bėn qė bebet tė hanė dhe tė vishen vetė. Kur i pyesin, ato mund tė thonė emrin, moshėn dhe mund tė dallojnė gjininė e tyre. Po ashtu fillojnė tė formojnė fjali tė gjata dhe tė njohin kafshėt dhe objekte tė ndryshme kur shfletojnė libra, njė tjetėr veprimtari qė ato e pėlqejnė shumė.
36 muajsh
Nė kėtė kohė, bebet bėhen fjalamanė tė vėrtetė. Formulojnė fjali me katėr apo pesė fjalė, pasi mund tė thonė mes tridhjetė deri pesėdhjetė fjalėve, edhe pse mund tė marrin vesh dhe tė dinė kuptimin e dyqind apo treqind fjalėve. Tanimė fillojnė tė ngasin njė biēikletė me tri rrota apo edhe njė biēikletė tė vogėl me dy rrota, pėr sa kohė qė janė nėn vėzhgimin e tė rriturve. Ato pėrshkruajnė menjėherė vizatimet apo situatat nga librat qė u lexohen. Kur u jepet njė laps dhe njė copė letėr, mund tė zbatojnė udhėzime tė thjeshta, si pėr shembull tė vizatojnė brenda apo jashtė vizave dhe, nėse kanė njė model, mund tė kopjojnė simbolet e njė rrethi (O) dhe njė kryqi (X).
Sėmundjet, problemet dhe gjendjet shėndetėsore tė fėmijės
1. Adoleshenca
Adoleshentė llogariten fėmijėt tė moshės nga 12-21 vjet. Nė kėtė periudhė, ata kalojnė nėpėr shumė ndryshime fizike dhe emocionale. Ndryshimet shpesh janė tė dhimbshme dhe ndikojnė duke shkaktuar huti te fėmijėt dhe te prindėrit. Shumica e fėmijėve gjatė kėsaj periudhe do ta kalojnė pubertetin. Gjatė pubertetit, trupi i fėmijės rritet dhe zhvillohet, duke u transformuar nė njė trup burri/gruaje tė moshuar. Adoleshenca ėshtė koha kur fėmijėt fillojnė tė vendosin vetė. Ata e hulumtojnė pavarėsinė e tyre. Fillon procesi i ndarjes nga prindėrit. Ata duan qė tė rrinė vetėm nė dhomėn e tyre (kėrkojnė intimitet). Duan tė eksperimentojnė me atė qė ėshtė trend (modė). Duan tė provojnė ide tė reja dhe pėrpiqen me aktivitete tė reja. Shokėt e tyre pėrbėjnė pjesė tė rėndėsishme nė jetėn e tyre dhe kanė ndikim tė madh nė vendimet e tyre. Nė kėtė moshė fillon dhe tėrheqja ndaj seksit tjetėr. Fėmija juaj do mė shumė liri dhe pavarėsi. I besoni dhe i lejoni qė tė sjellė disa vendime tė veta individuale. Megjithatė, disa sjellje tė caktuara, nuk janė nė rregull asnjėherė, pėr cilėndo fėmijė, i cilėsdo moshė. Fėmija juaj nuk mund tė bėjė zgjedhje pėr gjėra qė e rrezikojnė shėndetin, sigurinė dhe ardhmėrinė e tij. Si tė ballafaqoheni me konfliktet? Dėgjojeni fėmijėn tuaj. Tregoni interes pėr atė ēndodh, mos pritni qė tė ndodhė problem e pastaj tė komunikoni. Lejoni qė gjėrat e imta tė ndodhin siē do ai. Ruajeni energjinė pėr gjėra mė tė rėndėsishme. Nėse fėmija juaj mė shumė do qė tė luaj nė fillim, pastaj ti shkruajė detyrat e shtėpisė, mos insistoni qė tė fillojė me detyrat menjėherė pas shkollės. Ēdo natė, lavdėrojeni pėr punėn e kryer. Mos bėni presion mbi tė. Nėse bėni presion, mund tė ndodh qė tju injorojė e mė vonė tju injorojė pėr gjėra shumė mė tė rėndėsishme.
2. Anomalitė e lindura tė sistemit nervor qendror
Sistemin nervor qendror e pėrbėjnė truri dhe palca kurrizore. Ato mbėshtillen me njė cipė e quajtur membranė meningjeale dhe janė tė zhytur nė lėngun truroshpinor. Truri bashkohet me palcėn kurrizore pėrmes palcės sė zgjatur, e locuar nė bazėn e kafkės. Palca kurrizore ėshtė e vendosur pėrgjatė shtyllės kurrizore dhe ėshtė e mbrojtur nga jashtė me unazat e saj. Nga palca kurrizore dalin nervat tė cilat mė tutje degėzohen kah duart, kėmbėt dhe trupi. Gjatė zhvillimit tė fetusit nė mitrėn e gruas shtatzėnė, truri dhe palca kurrizore formohen nga njė strukturė e thjeshtė e quajtur tubė neurale. Normalisht tuba neurale duhet tė mbyllet deri ditėn e 28 tė shtatzėnisė. Nėse kjo nuk ndodh rezultati ėshtė defekt i tubės neurale. Nė shumė raste kėto defekte mund tė diagnostikohen qysh nė mitėr me ndihmėn e ekzaminimit me ultra zė dhe me ekzaminime tjera, si amniocenteza (analizė e lėngut amniotik). Njihen disa lloje tė defekteve tė tubės neurale, si spina bifida, anencefalia dhe encefalocela.
3. Anomalitė e lindura tė zemrės
Zemra funksionon si pompė e formuar nga dy treme dhe dy barkushe. Te tremi (atriumi) i djathtė derdhet gjak i paoksigjenuar nga i gjithė organizmi dhe prej kėtu nė barkushėn e djathtė (ventrikull). Nga barkusha e djathtė gjaku pompohet nėpėr arterien mushkėrore nė mushkėri ku gjaku oksigjenohet. Nga mushkėritė, gjaku i oksigjenuar derdhet nė tremin (atriumin) e majtė prej ku pompohet nė barkushen e majtė (ventrikul) e prej kėtu nė aortė, ku sėrish e fillon rrugėn e tij nėpėr organizėm duke e transportuar O2 gjer te qelizat. Pėrgjithėsisht, gjaku i oksigjenuar pompohet nė arterie kurse gjaku i paoksigjenuar kthehet pėrmes venave. Tė dy anėt e zemrės (e djathta dhe e majta) nė mes vete janė tė ndara me mure dhe nuk kanė komunikacion tė drejtpėrdrejtė. Arteria mushkėrore dhe aorta gjithashtu janė tė ndara dhe nuk komunikojnė. Para lindjes (dhe shkurt pas lindjes) janė prezente dy komunikime - njėra mes tremeve dhe tjetra mes aortės dhe arteries mushkėrore tė cilat pastaj mbyllen spontanisht.
4. Anomalitė e lindura tė sistemit urinar
Sistemi urinar pėrbėhet nga veshkat, ureterėt, fshikėzėn e urinės dhe uretra. Trupi i njeriut ka dy veshka (nga njė nga secila anė e shtyllės kurrizore nė regjionin e mesit) pėrmes tė cilave filtrohen produktet hedhėse (produktet e fundit tė metabolizmit) nga gjaku dhe krijohet urina. Secila veshkė ka kanal i cili quhet ureter. Urina del nga veshkat pėrmes ureterėve dhe vjen gjer te fshikėza e urinės ku ruhet njė kohė tė caktuar. Prej kėtu ajo nxiret jashtė pėrmes uretrės (kanal i cili e lidh fshikėzėn me pjesėn e jashtme tė trupit). Anomalitė mė tė shpeshta tė sistemit urinar janė hipospadia, anomalitė opstruktive dhe ageneza e veshkave.
5. Pėrdorimi i drejtė i antibiotikėve
Zbulimi i antibiotikėve kah mesi i shekullit tė kaluar, kontribuoi pėr shėrimin e suksesshėm tė mė shumė sėmundjeve, tė cilat mė parė kanė qenė mė fund fatal. Pėr fat tė keq, nė tė njejtėn kohė pėrdorimi i tepėrt dhe i parregullt i kėtyre barėrave e diskrediton suksesin e arritur, duke sjell dėme dhe rreziqe tė shumta. Prandaj ēdokush, e sidomos prindėrit, qė vendosin nė emrin e fėmijėve tė tyre duhet tė kenė dijeni elementare rreth pėrdorimit dhe keqpėrdorimit tė antibiotikėve.
Dhėnia e antibiotikėve ėshtė e arsyetuar vetėm tek infeksionet bakteriale. Pjesa mė e madhe e infeksioneve nė moshėn fėmijėrore janė tė shkaktuara nga viruset, mbi tė cilat antibiotikėt nuk kanė ndikim dhe prandaj nuk nevojiten. Nuk ėshtė e saktė, se me dhėnien e antibiotikėve nė fillim tė infeksionit, ai mund tė pengohet ose tė shkurtohet rrjedha e tij. Ēdo sėmundje ka kohėzgjatjen e saj. Pėrkundrazi, dhėnia e tepėrt e antibiotikėve edhe atje ku nuk ka nevojė, sjell deri te adaptimi i baktereve, tė cilat bėhen tė afta tė shumėzohen dhe tė pėrjetojnė edhe pėrkundrejt prezencės sė antibiotikut. Antibiotikėt mund tė shkaktojnė ndjeshmėri alergjike. Kjo mė shpesh paraqitet si shpėrthim nė lėkurė, i cili mund ta bėjė fėmijėn tė kruhet, por ndonjėherė kėto reaksione mund tė jenė shumė mė tė rėnda dhe mė dramatike. Pėrveē kėsaj disa nga antibiotikėt mund tė shfaqin ndikim toksik, sidomos nėse aplikohen nė doza mė tė mėdha nga se ėshtė parashikuar ose nė intervale kohore mė tė shkurta ose nėse jepen shpesh.
Faqja 15
6. Apandeciti
Zorra qorre e inflamuar ose apandeciti ėshtė ndezja e apendiksit (shtesės) sė zorrės qorre. Paraqitet nė tė gjitha moshat por shumė mė rrallė te fėmijėt mė tė vegjėl se tre vjet. Zakonisht fillon me dhembje tė barkut nė pjesėn e lukthit ose pėrreth kėrthizės. Pastaj dhembjet lokohen nga ana e djathtė, ata janė tė njėtrajtshme, nuk janė shumė tė forta, por me kohė rriten. Mė rrallė sėmundja mund tė paraqitet nė formė tė sulmeve. Fėmija shpeshherė ka temperaturė, mund tė paraqiten edhe barkqitje si dhe vjellje. Gjatė kontrollit tė barkut, mjeku do tė konstatojė dhembje nė pjesėn e zorrės qorre (katrori i poshtėm nė anėn e djathtė), si dhe defense muskulor (kontraksion i kohėzgjatur i muskujve) tė murit tė barkut. Gjatė kontrollit tė gjakut do tė vėrtetohet rritja e elementeve tė bardha tė gjakut leukocideve. Kontrolli rutinor i urnės ėshtė nė rregull. Trajtimi i vetėm ėshtė operacioni me tė cilėn largohet shtesa e inflamuar e zorrės qorre (apendiks). Operacioni duhet tė bėhet urgjentisht dhe nuk duhet tė prolongohet, sepse nėse apendiksi i ndezur pėlcet (perforon) qelbi do tė shpėrndahet nė hapėsirėn e barkut dhe do tė ndodhi peritonitis (ndezja e kėmishės sė barkut) sepse dhe vdekje e mundshme.
7. Astma
Astma relativisht ėshtė sėmundje e fėmijėrisė. Prindėrit duhet tė dinė se nuk bėhet fjalė pėr ndonjė sėmundje fatale dhe nėse shėrohet nė mėnyrė adekuate, rezultati ėshtė i mirė. Pėrvoja tregon se shumė prindėr, duke mos dashur ta pranojnė diagnozėn dhe terapinė bashkėkohore tė astmės, drejtohen nė veprime tė ndryshme alternative, tė cilat ndonjėherė edhe mund ta dėmtojnė fėmijėn. Shpeshherė simptomat e astmės nuk vėrehen as nga prindėrit, e ndonjėherė as edhe nga mjekėt. Tipike, astma ėshtė sėmundje e cila manifestohet me sulme fishkėllima nė gjoks si dhe frymėmarrje tė vėshtirėsuar. Ndonjėherė ėshtė e pėrcjellė me mavijosje tė buzėve, kraharori ėshtė i mbushur pėrplot me ajėr, e nė stadiumet mė tė pėrparuara, pas disa vitesh bėhet deformimi i kafazit tė kraharorit. Nėse janė prezente sulme tipike tė frymėmarrjes sė vėshtirėsuar, diagnoza ėshtė e qartė. Atipike, astma mund tė manifestohet edhe me simptome mė tė buta, sikurse qė ėshtė kollitja e mėrzitshme gjatė natės si dhe lodhja kronike. Ndodh qė fėmija me astmė, mė pėrpara me muaj madje edhe me vite tė jetė nėn diagnozė tė gabuar, mė shpesh si ndezje virusale e mushkėrive tė bardha. Fėmijėt e kėtillė shpeshherė pa nevojė traumatizohen me injeksione ose antibiotikė, tė cilėt praktikisht nuk kanė efekt ndaj sėmundjes, kurse mbajnė rreziqe tė fshehta pėr shėndetin e fėmijės. Nė raste mė tė buta, astma manifestohet vetėm me anime tė shpeshta ndaj ftohjeve tė shpeshta, me komplikime tė sinuseve, tė bajames sė tretė etj. Nė astmėn duhet tė mendohet edhe nėse fėmija lodhet shpejtė dhe ka frymėmarrje tė vėshtirėsuar gjatė lodhjes ose nėse ngel prapa me rritjen.
8. Bronkoliti
Kjo ėshtė sėmundje e rėndė ė cila paraqitet te foshnjat (2-24 muaj). Prezente ėshtė ndezja e rrugėve mė tė imėta tė frymėmarrjes-bronkiolet. Shkaktarė janė viruset, nė 80 pėr qind tė rasteve shkaktarė ėshtė virusi respirator sinciciel (VRS). Pasqyra klinike ėshtė mė e vėshtirė se sa te bronkitisi. Prezente ėshtė frymėmarrja e shpejtuar, tėrheqja e hapėsirave nėn brinjė dhe mes brinjėve si shprehje e frymėmarrjes sė vėshtirėsuar (tirazh). Mjeku nė askultacion dėgjon fishkėllima dhe krepitacione. Fėmija e refuzon ushqimin. Zakonisht nuk ka temperaturė.
Shėrimi bėhet nė spital. Antibiotikėt nuk kanė efekt, jepen nėse dyshojmė nė infeksion sekondar. Me rėndėsi ėshtė rehidratimi i cili kryhet nė mėnyrė intravenoze me tė ashtuquajturėn terapia suportive.
9. Bronkiti akut
Bronkiti akut ėshtė dezja akute e bronkeve (gypave tė frymėmarrjes). Zakonisht shkaktarė janė viruset. Simptomat janė: Kollitja, ndonjėherė temperaturė e lartė. Mjeku me dėgjuese (nė auskultacion) do tė konstatojė prezencėn e grithjeve respiratore, ndonjėherė frymėmarrja ėshtė fishkėllyese (vizing). Bronkiti obstruktiv ėshtė shumė i shpeshtė nė vendin tonė, kryesisht i shkaktuar nga viruset. Mė shpesh paraqitet deri nė moshėn tre vjeēare. Zakonisht gjatė paraqitjes sė fishkėllimave iu paraprin infeksioni i rrugėve tė larta tė frymėmarrjes 1-3 ditė, pastaj manifestohet vizingu. Zgjat rreth 10-15 ditė. Te njė pjesė e kėtyre fėmijėve bėhet fjalė pėr astmėn. Nėse ėshtė prezent vizingu me opstrukcion jepen bronkodilatatorė (psh. Salbutamol me inhalime ose si sirup). Antibiotikėt nuk duhet tė jepen, vetėm nė qoftė se mjeku dyshon nė infekcion bakterial, mund tė japė antibiotik (mė shpesh amoksicilin ose ko-trimoksazol.
10. Dalja e dhėmbėve
Me daljen e dhėmbėve nėnkuptohet procesi i daljes tė dhėmbėve tė parė te fėmija. Zakonisht i pari del dhėmbi i pėrparmė i poshtėm e pastaj i pėrparmi lart. Kur fėmija do tė rritet pak, kėto dhėmbė tė para do tė zėvendėsohen me dhėmbė tė pėrhershme. Zakonisht fillon mes muajit 4-7, por disa fėmijė lindin me dhėmbė, e te tė tjerė dhėmbėt nuk dalin deri nė muajin e dymbėdhjetė. Tė dy situatat llogariten si normale. Mund tė mos ketė asnjė simptomė ose dalja e dhėmbėve mund tė jetė me dhimbje. Mishi i dhėmbėve (gjingjivat) mund tė jetė i ėnjtur dhe me dhimbje. Prezente ėshtė njė tajitje e zmadhuar e jargės. Fėmija fut nė gojė ēfarėdo dhe e pėrtyp. Mund tė jetė i padisponuar dhe i shqetėsuar. Pėrkundrejt bindjes tė pėrhapur, dalja e dhėmbėve nuk shkakton temperaturė tė lartė e as probleme me tė fleturin apo diarre. Fėmijės mund ti jepni tė pėrtyp njė shtojcė speciale pėr dhėmbė (apo diēka tė fortė, qė ėshtė mjaftueshėm e madhe qė tė mos e gėlltit). Me kėtė mund ti lehtėsohet dhimbja. Mos i jepni tė pėrtyp unazė pėr gjingjiva me pėrmbajtje tė lėngėt brenda. Mund tė ndodh qė tė pėlcet a pėrmbajtja brenda nuk ėshtė e sigurtė. Nėse unazėn speciale pėr gjingjivat e futni nė frigorifer nxirreni jashtė para se tė forcohet tepėr. Nėse ėshtė shumė e fortė mund ti gėrvishtė gjingjivat e ėnjtura tė bebes. Me gishtin tuaj (paraprakisht tė larė) u bėni masazhė gjingjivave. Asnjėherė mos ia varni unazėn rreth qafės. Mund tė mbytet. Ia fshini jargat nė fytyrė qė tė pengoni paraqitjen e rashit. Nėse ėshtė i sėmurė i jepni acetaminofenė qė tia lehtėsoni. Kulaēe pėr gjingjiva nuk preferohen pasi pėrmbajnė sheqer dhe mund tė shkaktojnė karies. Procesi i daljes sė dhėmbėve zgjat zakonisht 20 dhėmbėt e para dalin deri 2.5-3 vjet.
11. Dehidrimi
Nė kushte normale, organizmi pėr ēdo ditė humbet njė sasi tė caktuar tė ujit pėrmes urinės, lotėve, djersės dhe jashtėqitjeve. Nėse kėta humbje janė shumė tė mėdha vjen deri te dehidri mi. Sa mė i vogėl qė ėshtė fėmija (sidomos foshnjė ose fėmijė i vogėl), aq dehidrimi ėshtė gjendje mė serioze, e cila ndonjėherė mund ta kėrcėnoj ė edhe jetėn e fėmijės. Mund tė ndodh si rezultat i zmadhimit tė humbjes sė ujit, i shkaktuar nga temperatura e lartė, diarre, vjellje ose aktivitet fizik i tepruar. Nė situata tė tilla kini kujdes pėr shfaqjen eventuale tė shenjave tė dehidrimit te fėmija juaj. Fėmijėt mė tė vegjėl dehidrojnė lehtė.
12. Dhembja
Dhembja paraqet vuajtje fizike dhe psikike, qė krijohet si rezultat i dėmtimit tė indeve dhe organeve tė ndryshme, i shkaktuar nga faktorė tė ndryshėm. Mė parė ėshtė menduar se fėmijėt kanė tolerancė mė tė madhe ndaj dhembjes, pėr shkak tė mospjekurisė biologjike, se reagojnė mė mirė ndaj anelgjetikėve dhe se tregojnė prirje mė tė madhe ndaj kėtyre barėrave. Dhembja mund tė ndodh pėr shkak tė ndonjė intervence ose pas operacionit. Nė situata tė tilla, zakonisht jepen analgjetikė-barėra qė i pėrshkruan mjeku, tė cilat ndikojnė pėr ta zvogėluar dhembjen. Disa gjendje, siē janė sėmundjet malinje ose disa sindrome tjera me dhembje karakterizohen me dhembje tė fortė. Tek ata, nė tretmanin e dhembjes, pėrveē mjekut, nė mėnyrė aktive janė tė inkuadruar edhe prindėrit. Ėshtė e rėndėsishme tė dihet, se te sėmundjet malinje, barėrat opijate nuk duhet tė rruhen pėr stadin e fundit, por nėn kontrollin e mjekut, duhet tė aplikohen mė herėt, atėherė kur dhembja bėhet intensive.
14. Sėmundja e sheqerit te fėmijėt
Sėmundja e sheqerit (diabeti) ndodh kur nė organizėm ėshtė i pamjaftueshėm hormoni insulinė. Qė tė mundet tė punojė organizmi i ynė, duhet tė sigurojė energji tė nevojshme, ngjashėm sikurse pėr tė punuar vetura duhet tė ketė benzinė. Organizmi e pranon kėtė energji, ashtu qė ushqimin tė cilin e pranon e zbėrthen nė glikozė, tė cilėn mė tutje kryesisht e pėrdor si energji. Kėto procese ndodhin nė zorrė dhe nė mėlēi, kurse janė tė ndihmuara nga enzima tė caktuara. Ekzistojnė dy lloje kryesore tė diabetit: tipi 1 dhe tipi 2. Fėmijėt dhe tė rinjtė kryesisht fitojnė diabetin e tipit 1 i cili paraqitet pėr shkak tė mungesės sė insulinės. Njerėzit tė cilėt fitojnė diabetin nė mosha mė tė vjetra, zakonisht fitojnė tipin 2 tė diabetit, kur kanė insulinė, por ai nuk vepron normalisht. Edhe pse rrallė, edhe nė moshėn fėmijėrore mund tė paraqitet diabeti. Diabeti i tipit 1 ndodh nėse janė tė shkatėrruara qelizat e pankreasit, tė cilėt pėr kėtė shkak nuk mund tė prodhojnė insulin tė mjaftueshėm. Diabeti te fėmijėt mė sė shpeshti fillon nė moshėn 12-15 vjeēe, por disa fėmijė mund ta fitojnė shumė mė herėt, kurse te tė tjerėt mund tė fillojė mė vonė. Edhe pse sasia e insulinit zvogėlohet gradualisht, fėmija mė sė shpeshti sėmuret pėrnjėherė (akute).
15. Displazioni i zhvillimit tė kėrdhokullit (DZhK)
Mė parė njihej me emrin dislokimi i lindur i kėrdhokullit. Nė fakt nyja e kėrdhokullit te foshnja e lindur ėshtė e dislokuar ose me tendencė pėr dislokim. Rreth 95 pėr qind prej fėmijėve tė lindur me DZhK mund tė shėrohen me sukses. Mė shpesh bėhet fjalė pėr vajza (raporti 1:600 te vajzat krahas 1:3000 te djemtė). Kėrdhokulli i majtė, tre herė mė shpesh ėshtė i pėrfshirė nė krahasim me tė djathtin. Nuk ėshtė i rrallė dhe dislokimi i tė dy kėrdhokullave. DZhK ėshtė mė i shpeshtė te foshnjat tė lindura me disa sėmundje tė veēanta, siē ėshtė paraliza cerebrale dhe spina bifida. Nė 1/3 e rasteve ekziston anamnezė familjare pozitive.
16. Dermatiti atopik (ekzema)
Dermatiti atopik (njėlloj ekzemi) ėshtė sėmundje me kohėzgjatje dhe pėrsėritėse e lėkurės. Fjala dermatitis shėnon reakcion ndezės tė lėkurės, kurse fjala atopike tregon se nė bazė ėshtė anim i trashėguar pėr zhvillimin e raste alergjike. Dermatiti atopik nuk ėshtė sėmundje ngjitėse, nuk bartet prej njėrit tek personi tjetėr gjatė kontaktit. Shkaku nuk ėshtė i njohur. Ėshtė vėrtetuar pjesėmarrja e faktorėve gjenetik (faktorėve trashėgues) si dhe faktorė nga mjedisi. Nėse njėri ose qė tė dy prindėrit kanė pasur ndryshime nė lėkurė gjatė fėmijėrisė sė tyre ose /janė tė sėmurė nga rinitisi alergjik dhe astma, mundėsitė pėr paraqitjen e dermatitit atopik te fėmija ėshtė mė i madh. Shenjat mė tė shpeshta janė paraqitja e lėkurės sė thatė, kruarje e shprehur, si dhe dalje tė puērrave nė fytyrė, nė anėn e brendshme tė bėrrylave, pas gjunjėve, shuplakat dhe shputave, prapa veshėve. Pamja e ndryshimeve tė lėkurės varet nga ajo se a ka kruarje fėmija dhe sa ka dhe se sa janė prezente infeksione sekondare. Lėkura mund tė jetė me luspa, e ngritur dhe e shkėlqyer, e mbuluar me flluska tė imta, a mundet tė shtrydhet lėng me paraqitjen e koreve dhe infeksionit me qelb.
Faqja 16
17. Probleme me tė fjeturin - mė shumė
se njė bebe
Pėr prindėrit e binjakėve, trinjakėve, katėrnjakėve ose tė mė shumė fėmijėve mund tė paraqitet njė problem i vėrtetė kur duhet ti venė nė gjumė fėmijėt e tyre. Ata mund tė qajnė dhe tė luajnė gjatė tėrė natės, ndėrsa prindėrit tė rraskapiten pėr njė kohė shumė tė shkurtė. Pėr kėtė ndihmojnė dhe problemet shtesė tė cilat janė tė shpeshta te kėto fėmijė, siē ėshtė pesha e vogėl trupore dhe nevoja pėr ti ushqyer shpesh (mė shpesh se fėmijėt tjerė). Qė tu krijoni shprehi pėr gjumė nate, e rėndėsishme ėshtė qė ēdo natė ti vini nė shtrat nė mėnyrėn e njėjtė. Me partnerin tuaj apo me ata qė u ndihmojnė merruni vesh qė ta vendosni rutinėn pėr gjumė nate.
18. Pozita e fėmijės gjatė fjetjes
A ėshtė mė mirė foshnja tė flejė nė shpinė apo nė bark?
Shumica e pėrfaqėsuesve tė botės sė kafshėve (pėrveē njeriut) nuk flenė nė shpinė, por nė bark. Gjatė viteve tetėdhjetė tė shekullit tė kaluar, ekzistonte tendencė foshnjat tė vendosen tė flenė nė bark. Si rezultat i pėrvojave tė asaj kohe, qėndrimet e sotshme janė tė reviduara. Nė vitin 1992 Akademia Amerikane pėr Pediatri rekomandoi qė foshnjat e shėndetshme me tė vogla se 6 muaj tė flenė nė shpinė. Ky rekomandim bazohej nė dijenitė e mėparshme se fjetja nė bark mund tė sjell deri te vdekja e papritur e foshnjės dhe se nė SHBA nga ky shkak vdesin rreth 3000 foshnja nė vit. Edhe pse nuk ėshtė krejtėsisht e qartė se ēfarė nė tė vėrtetė e shkakton vdekjen e papritur dhe tė paqartė, ėshtė vėrtetuar se fjetja nė shpinė e zvogėlon kėtė numėr pėr mė shumė se 40 pėr qind.
19. Gjumi dhe fėmija juaj
Net pa gjumė pas ardhjes tė foshnjės sė re deri kur?
Pėr prindėrit e rinj ėshtė njė sfidė e madhe si tė pranohet njė situatė e re, nė tė cilėn pėr shkak tė nevojave tė foshnjės, ata duhet ta prishin gjumin ēdo natė, mandej ndjehen kronik tė lodhur dhe tė pa fjetur. Fakt ėshtė se foshnjat kanė nevojė pėr ti ushqyer dhe pėr tua ndėrruar pelenat nė intervale tė rregullta, gjatė 24 orėve. Por e besueshme ėshtė qė fėmija juaj sė shpejti do tė koordinohet me rutinėn e rėndomtė familjare dhe do tė flejė mė shumė gjatė natės. Netėt e pagjumė nuk do tė zgjasin pa kufi. Por, tė mos e gėnjejmė veten! E sigurt ėshtė qė prindėrit e rinj do tė duhet tė heqin dorė nga netėt pa brenga dhe nga fjetja kur u konvenon dhe sa u konvenon atyre siē kanė bėrė nė periudhėn para ardhjes tė anėtarit tė ri. Tani ai ka prioritet nė orarin familjar. Disa kėshilla mund tju shėrbejnė dhe tju ndihmojnė mė lehtė tė ballafaqoheni me situatėn e re.
20. I porsalinduri dhe vitamina K
Vitamina K ėshtė e nevojshme pėr koagulimin e gjakut. Fėmijėt mė tė mėdhenj dhe tė rriturit zakonisht me vitaminė K furnizohen nėpėrmjet baktereve nė zorrėt qė e prodhojnė vitaminėn dhe nė sasi tė caktuar nga ushqimi. Nėse nuk ka mjaftueshėm vitaminė K, prerje tė vogla mund tė sjellin deri te gjakosje qė do tė gjas mė shumė se sa duhet dhe nga lėndime tė vogla mund tė krijohen hematome tė mėdha. Gjakosja mund tė shfaqet nė vende tė ndryshme tė organizmit. Menjėherė pas lindjes bebet kanė shumė pak vitaminė K. Vitamina K nuk e kalon placentėn, ndėrsa zorrėt pas lindjes janė sterile (nuk ka baktere tė cilat do ta prodhojnė vitaminėn K). Pas lindjes bebet pranojnė pak vitaminė K pėrmes qumėshtit tė nėnės. Tė porsalindurit, gjatė javėve tė para derisa bakteret e zorrėve nuk fillojnė ta prodhojnė, mund tė kenė mungesė tė vitaminės K. Qumėshtit tė adaptuar i shtohet vitaminė K, kėshtu qė fėmijėt nė ushqim artificial tė kenė mė shumė. Disa bebe kanė gjakosje tepėr tė rėnda pėr shkak tė mungesės sė vitaminės K mė tė rėnda janė gjakosjet nė tru, qė shkaktojnė dėmtim tė pėrhershėm tė trurit. Kėto gjakosje emėrtohen, sėmundje hemoragjike e tė porsalindurit.
21. Infeksionet e sistemit urinar te fėmijėt
Fėmija juaj ka infeksion tė traktit urinar (ose shkurtimisht ITU), atėherė nė urinė (e marrur nė mėnyrė korrekte) do tė pwrfitohet rritje sinjifikante e baktereve. Pėrveē kėsaj, janė prezent simptoma dhe shenja tė caktuara qė sugjerojnė nė infeksion urinar. Infeksionet e sistemit urinar janė tė shkaktuara nga bakteret. Bakteret hyjnė sė pari nė fshikėzėn e urinės, duke u ngjitur nėpėr uretėr. Nė pėrgjithėsi, uretra ėshtė e mbrojtur, por nėse vrima e uretrės (ose te vajzat vulva) ėshtė e inflamuar, bakteret shumėzohen lehtė. Te njė pjesė e fėmijėve deri tek infeksioni vjen pėr shkak tė prezencės sė anomalive tė cilat e pengojnė rrjedhjen normale tė urinės: anomali obstruktive ose refluks. Tek fėmija juaj, infeksioni mund tė shkaktojė sėmundje dhe tregon tendencė pėr tu pėrsėritur. Tek njė pjesė e fėmijėve me ITU, tek tė cilėt janė prezente anomali, ata duhet tė trajtohen nė mėnyrė adekuate, qė tė pengohet dėmtimi i veshkave. Qė tė shihet a ekzistojnė anomali te fėmija juaj, ėshtė e nevojshme qė tė bėhet ekzaminim me tė cilin do tė shihen veshkat dhe trakti urinar siē ėshtė ultra zėri ose ndoshta edhe inēizime tjera.
22. Kariesi te foshnja
Kariesi i dhėmbit mund tė shfaqet shumė herėt, edhe nė moshėn e foshnjėrisė (mes 612 muaj). Te foshnja mė shpesh janė tė pėrfshira katėr dhėmbėt e sipėrm prerės (dhėmbėt e pėrparmė). Te ato, karja e dhėmbit mė shpesh ėshtė i shkaktuar me pėrdorimin e parregullt tė bibironave dhe shisheve. Mund tė mos jetė lehtė qė tė zbulohet se a ka foshnja karjes tė dhėmbit. Zbulimi do tė varet prej asaj se sa ka pėrparuar karjes dhe mund tė manifestohet nė kėtė mėnyrė: Paraqitja e njė vije tė bardhė pėrgjatė mishit tė dhėmbėve ėshtė njė shenjė fillestare. Tregon qė ka ndodh demineralizimi i dhėmbit. Zakonisht kjo nuk hetohet nga prindėrit. Paraqitja e njė kurore tė verdhė apo tė kafenjtė rreth qafės sė dhėmbit, qė sugjeron se demineralizimi pėrparon kah kaviteti (zbrazėtirė nė dhėmb). Dhėmb qė ngjason nė njė mbetje tė kafenjtė nė tė zezė flet pėr njė karje tė pėrparuar me paraqitje tė kavitetit. Zakonisht janė tė pėrfshirė katėr prerėsit e pėrparmė (dhėmbėt e pėrparmė). Prerėsit e poshtėm janė tė pėrfshirė relativisht rrallė.
23. Kolapsi (sinkopa)
Kolapsi (sinkopa, alivanosja) ėshtė humbje e shkurtėr e vetėdijes me kohėzgjatje prej disa sekondave ose minutave.
Sinkopa ndodh si rezultat i asaj qė truri nuk ka oksigjen tė mjaftueshėm. Shkaku shpeshherė nuk ėshtė i njohur. Mund tė bėhet fjalė pėr njėrėn qė vijon: Rėnia e pėrnjėhershme e tensionit tė gjakut mund tė sjellė gjer te sinkopa. Ajo mund tė jetė e provokuar gjatė ngritjes sė shpejtė nė pozitė tė drejtė. Punė e mundimshme ose loja, posaēėrisht nėse koha ėshtė e nxehtė. Frymėmarrja e shpejtuar (hiperventilacioni). Gjatė gjendjes sė stresit dhe brengės i cili mund tė veprojė nė tensionin e gjakut. Si reaksion i ndaj ndonjė ilaēi. Kollitje e shprehur, dhembje gjatė urinimit ose lėvizje tė dukshme tė zorrėve. Zgjatjes ose lakimit tė shpejtė tė kokės mėnjanė. Rėnia e sheqerit nė gjak (i shpeshtė te njerėzit me diabet). Alkool, marihuanė, kokainė. Shtypje e qafės (psh. Jaka e ashpėr e ngushtė). Dhembje e fortė gjatė lėndimeve, frika. Probleme tė zemrės, probleme me shtypjen e gjakut, sėmundje tė ndryshme.
Sinkopa mund tė ndodhė nė cilėn do moshė, por alivanosja pėr shkak tė rrėnjės sė menjėhershme tė tensionit sė gjakut ėshtė mė e shpeshtė te personat mė tė moshuar. Te fėmijėt problemi mė sė shpeshti tejkalohet me rritjen.
Para se tė alivanoset fėmija ndien dobėsim ose dridhje, zbehet dhe mund tė ankohet nė ndjenjė tė nxehtėsisė, dhembje nė bark ose ērregullime nė tė shikuarit.
Faqja 17
24. Kolikė infantile
Nė moshėn mes 2 dhe 16 javė disa bebe kalojnė nėpėr periudhėn kur qajnė rregullisht dhe pa arsye tė qartė. Kėto kriza tė qarjes zgjasin mė sė paku tre orė dhe zakonisht paraqiten vonė pasdite ose herėt nė mbrėmje. Duket sikur fėmija vuan nga dhimbje barku. Kjo dukuri njihet mė emrin kolikė dhe shfaqet te rreth njė e treta e tė gjithė foshnjave. Zakonisht nuk ndihmon nėse e merrni fėmijėn nė dorė dhe mundoheni ta qetėsoni duke e luhatur. Nė rastet mė tė lehta shfaqen vetėm periudha kur fėmija ėshtė i shqetėsuar. Shkaku pėr paraqitjen e kolikave nuk dihet, por ato kalojnė-pa tretman-pas disa javėsh. Kolikat paraqiten prej dy deri katėr javėt e para tė jetės dhe maksimumin e tyre e arrijnė rreth javės sė gjashtė deri tė tetėn. Zakonisht foshnja duket e shėndoshė dhe e kėnaqur, deri vonė pasdite apo herėt nė mbrėmje kur shfaqen simptomat qė vijojnė: Bebja bėn grimasa qė tregojnė se diēka i dhemb. Fytyra i skuqet. I shtrin kėmbėt, duke treguar kėshtu se i dhemb barku. Qan zėshėm dhe e shqetėsuar. Tė qarėt zgjat nga tre orė apo mė shumė dhe nuk qetėsohet. Mė nė fund fiton gazra ose zbrazje, kjo shfaqet mė shpesh kur do tė ndėrpritet tė qarėt, por mund tė jetė edhe koincidencė.
Epizodat kalojnė, asgjė e keqe nuk i ndodh bebes.
25. Kongjestia (ėnjtėsira) e sinuseve
Hunda ka shtatė vrima ashtėrore tė mbushura me ajėr(sinuse), cilat ndihmojnė qė ajri i cili kalon nga kėtu, tė ngrohet dhe laget. Kur fėmija ka ndezje tė sinuseve ai ndjen se ėshtė i zėnė, shtypje ose dhembje nė fytyrė, nė anėn e sinusit tė zėnė, kollitje dhe sekrecion nga hunda. Kongjestia e sinuseve ndodh kur janė bllokuar vrimat e sinuseve nė zbrazėtirat e hundės. Nė atė rast sekrecioni normal nga sinuset nuk zbrazet, kėshtu qė bėhet mbushja e tepėrt dhe ndjenjė shtypėse. Zakonisht kjo paraqitet gjatė tė ftohurit dhe shpeshherė ėshtė e pėrcjellė me temperaturė tė lartė. Pa trajtim sinuset zakonisht hapen pas njė jave. Komplikimi kryesor ėshtė nėse bėhet shumimi i baktereve nė sinusin e bllokuar, duke shkaktuar infekcion (sinusitis). Nė atė rast vjen deri te paraqitja e temperaturės sė lartė, kurse dhembja rritet. Ndonjėherė lėkura mbi sinuset (rreth syrit ose faqeve) skuqet dhe gufon. Ky tip i sinusit duhet tė mjekohet me antibiotikė. Infekcionet e pėrsėritura tė sinuseve mund tė shkaktojnė kollitje kronike. Sinusi kronik karakterizohet me kokėdhembje, sekrecion nga hunda, kollitje dhe opstrukcion tė hundės (hunda e zėnė, mbyllur).
26. Kontrolli i parė i bebes tuaj
Ju lindėt njė bebe tė mrekullueshme. Numėruat 10 gishta tė bukur, njė hundė dhe tė tjera. Fėmija duket pa tė meta. Por, a ėshtė ashtu? Ndonjėherė pas pamjes ideale, prapė se prapė mund tė fshihet problem shėndetėsor. Para se ta lėshoni spitalin, mjekėt do ta kontrollojnė beben tuaj dhe do tė bėjnė teste dhe tretmane tė caktuara. Me ta, do tė sigurohen qė fėmija ėshtė e shėndoshė dhe do tė ndihmojnė qė tė mbetet ashtu.
27. Shtangimet (sulmet)
Shkaqet e shumta tė cilat sjellin deri te ngacmimi i trurit mund tė sjellin edhe deri te shtangimet. Pėr shembull, shtangime mund tė ndodhin si rezultat i sasisė sė ulėt tė sheqerit nė gjak ose ērregullimi i disa pėrbėrjeve normale nė gjak. Shtangime mund tė ndodhin si rezultat tė dėmtimit traumatik tė trurit infekcione, paraliza cerebrale, retardimi mental, tumore tė trurit, hidrocefalus, anomali tė trurit. Megjithate kur flitet pėr shtangimet qė kanė burrim nga truri tė ashtuquajtura konvulzione, mė sė shpeshti mendohet nė sulme epileptike si dhe sulme tė tjera tė ngjajshme tė epilepsisė. Epilepsia relativisht ėshtė sėmundje e shpeshtė. Sulmet febrile nuk duhet tė ngatėrrohen me epilepsinė. Kėto sulme nuk janė tė shkaktuara nga temperatura. Epilepsia manifestohet me forma tė ndryshme tė sulmeve, tė cilat ndodhin si rezultat i ndryshimeve tė trurit.
28. Laringobronkitisi
Laringobronkitisi ėshtė ndezja e fytit (laringiti) dhe gypave tė frymėmarrjes (trakesė dhe bronkeve). Shkaktarėt janė viruse tė thjeshta, mė sė shpeshti virusi parainfluenca tip 1, e mė rrallė mikoplazma pneumonie.
Klinikisht karakterizohet me frymėmarrje tė vėshtirėsuar tė ajrit, kollitje dhe marrje tė zėrit. Te fėmijėt mė tė rritur mund tė paraqitet humbja e zėrit, dhembje nė fyt dhe kollitje e cila krahasohet me ulurimė tė qenit. Ekziston mundėsia qė infekcioni tė lėshohet nė rrugėt e poshtme tė frymėmarrjes dhe tė paraqitet frymėmarrje fishkėlluese e ndėgjueshme-opstrukcion. Nė raste tė rėnda ka mundėsi qė tė paraqiten ērregullime tė sistemit kardiovaskular dhe sistemit nervor dhe dehidratacioni. Terapia pėrcillet nė kushte spitalore. Me infusion intravenoz jepen lėngje, fėmija vendoset nė oksigjen, laget ajri dhe jepen antibiotikė, ndonjėherė kortikosteroide. Antihistaminikėt janė tė kontraindikuar nė raste mė tė vėshtira fėmija intubohet.
29. Leucemia te fėmijėt
Leuēemia te fėmijėt ėshtė njė lloj kanceri. Ai ėshtė kancer i qelizave tė bardha. Qelizat e bardha krijohen nė palcėn ashtėrore (pjesa e butė e e mesit tė ashtit). Roli primar i tyre ėshtė qė tė luftojnė kundėr infeksioneve. Kur fėmija ėshtė i sėmurė nga leukemia, palca ashtėrore prodhon njė numėr tė madh tė qelizave abnormale tė cilat i shtypin qelizat normale tė gjakut. Kjo i vėshtirėson funksionet e gjakut. Nuk ka numėr normal tė qelizave tė bardha tė gjakut, pėr tė luftuar me infeksionin. Pasi qė gjatė leukemisė ėshtė ērregulluar edhe prodhimi i pllakave tė gjakut (trombociteve) fėmijėt kanė gjakosje nėpėr lėkurė dhe nė organet e brendshme. Leucemia e fėmijėve fillon nė palcėn ashtėrore . Prej atje mund tė pėrhapet edhe nėpėr pjesėt e tjera tė organizmit. Nuk ekziston test special me anė tė sė cilit mund tė bėhet zbulimi i hershėm i leucemisė. Ekzistojnė mė tepėr tipe tė leuēemisė: Limfoblaste dhe jo limfoblaste. Nė marrėdhėnie me fillimin dhe rrjedhjen e sėmundjes ekzistojnė: Akute dhe Kronike.
Tė gjitha moshat mund ta fitojnė leukeminė. Ky ėshtė lloji mė i shpeshtė i kancerit, te fėmijet. Te raca e bardhė ėshtė mė e shpeshtė, nė krahasim me racat e tjera. Njėsoj sėmuren edhe djemtė edhe vajzat. Mė sė shpeshti paraqitet nė moshėn 2-8 vjeēare.
30. Pneumonia
Pneumonia ėshtė ndezje e mushkėrive tė bardha (ėshtė prekur parenhimi i mushkėrive, alveolet dhe septave interalveolare). Paraqitet shpesh te fėmijėt. Sipas OBSH (Organizat Botėrore Shėndetėsore198 klasifikimi ėshtė bazuar nė tre kriteriume: anatomike, etiologjike dhe funkcionale, nė bazė tė pasqyrės klinike. Forma e butė te tė cilėt ėshtė prezente kollitja ose frymėmarrja e vėshtirėsuar, numri i respiracioneve ėshtė normal pėr moshėn. Forma mesatare prezenca e kollitjes, frymėmarrja e shpejtėsuar (tahipnea), pa tėrheqjen e hapsirave ndėr dhe mes brinjėve (tirazh). Forma e rėndė kemi kollitje, tahipne, tirazh, por nuk ka mavijosje (cianozė) fėmija mund tė pijė lėngje. Forma shumė e rėndė prezenca e kollitjes, frymėmarrja e vėshtirėsuar (dispnea), tirazh, cianoza, pranimi i lėngjeve ėshtė i vėshtirėsuar. Pneumonia neonatale pneumonia tek foshnjet, frekuenca e frymėmarrjes ėshtė mė e madhe se 60/min, ėshtė i pranishėm tirazhi dhe ekspiracioni i dėgjueshėm (frymėmarrje e pėrmbledhur). Shpesh shkaktarė janė virusetvirusi respirator sinciciel (VRS) te fėmijėt 10 muajsh deri nė 2,5 vjet, te fėmijėt prej 5 muajsh deri 5 vjeē adenovirusi dhe te fėmijėt mė tė moshuar influenca dhe parainfluenca.