vithkuqi

[kuklla]

Shkruar nga Zylyftar HOXHA


Sa mbarova faqen e fundit të librit "Vithkuqi, 100 krojeve dhe 24 kishave", të autorit të njohur, Gjikë Kurtiqi, i hodha edhe një herë një sy titullit në kopertinë, për të parë se sa ngjiste ai me ato që thuheshin aty brenda, pasi mu duk se më shumë se kroje dhe kisha Vithkuqi paska pasur burra të rëndë, patriotë kalibri si Evstrat Vithkuqari, Kostë Cepi, Naum Veqilharxhi, Spiro Dine, që i kanë bërë nder jo vetëm Vithkuqit, por edhe gjithë kombit shqiptar. Shto këtu atë lob të fuqishëm vithkuqarësh të Amerikës, që, sipas një dokumenti të botuar në gazetën "Tradita" të shoqatës së Vakëfeve, me ndihmat e tyre ekzaltuan aq shumë Nolin, sa ai në çast hodhi në letër vargun e famshëm "Mbahu nëno, mos ki frikë, se ke djemtë në Amerikë".
Qerosi çau festen që t'i dukej qimja. Po ky Gjika, miku im i mirë, thashë me vete, që mat tre herë e pret një herë, flokëve të bukur u paska vënë kapele, të kishte diçka simbolike që në kopertinë për ato që thashë më lartë. Veç kësaj vërejtjeje të vogël, të thënë që në fillim, që besoj se autori duhet të më kuptojë drejt, libri më pas shkon llagar.

Vithkuqi i 100 krojeve e 24 kishave" është me të vërtetë një libër model se si duhet të shkruhet historia e një krahine, e një zone apo e një fshati. Ai, e para e të parave, është shkruar me dashuri, që më pas ka sjellë një stil të shkathët e të thjeshtë, një informacion të pasur të dokumentuar, por edhe një mënyrë të rrëfyeri të kuptueshëm si për akademikët seriozë, që duhet ta shfrytëzojnë këtë libër, ashtu edhe për atë bariun vithkuqar që e mban në trastën e bukës pllajave të Gorrulit e Rrungajës dhe krenohet me bukuritë dhe historitë e këtij fshati të lashtë.

Se për historikun e Vithkuqit është shkruar edhe më parë, dhe jo pak, në revistat historiko-shkencore, siç janë punimet e Ilo Mitkë Qafzezit, Petraq Pepos, Vangjel Priftit, Pandi Rapos, Piro Priftit etj.; janë shkruar artikuj në organe shtypi brenda dhe jashtë vendit për figurat më në zë të këtij fshati, madje edhe libra të mirëfilltë janë bërë për të, por "Vithkuqi" i fundit i Gjikës ka një strukturë tjetër, elegante, do të thosha, jo të rëndë e të lodhshme, me kapituj e pjesë të shkurtra, që ndonjë herë nuk e kalojnë një faqe, por që janë krejtësisht të bonifikuara nga uji i tepërt. Dhe këtë e gjen jo vetëm te "Vithkuqi", por te e gjithë krijimtaria letrare e tij, që çuditërisht ka një përputhje interesante me vetë natyrën autorit, gjithmonë të matur, të kursyer, të saktë në gjithçka, në letra, por edhe në jetën e përditshme, në tavolinat e zakonshme të kafes me miqtë.

Një nga kapitujt që të mban të mbërthyer në libër, veç të tjerëve, është zhvillimi mesjetar i qytetit të Vithkuqit, i përshkruar në dhjetë faqe, por që sjell një informacion të bollshëm për të përfytyruar atë periudhë të largët, ato zhvillime të para kapitaliste në gjirin e një shoqërie obskurantiste feudale. Atëhere kur Korça sa kish lerë dhe ku veç disa objekteve social-fetare të ndërtuara nga themeluesi i saj, Iljaz Mirahori, dhe 33 shtëpive, s'kishte asgjë tjetër, Vithkuqi dhe Voskopoja aty afër ishin ndër qytetet më të zhvilluara të Shqipërisë juglindore, me prirje ekonomike dhe kulturore që e kishin zili edhe qytetet më të zhvilluara të kohës, pasi bënin tregti në pazaret e Venetikut, Vjenës dhe Laipsigut. Në shekullin e 18-të Vithkuqi kishte, sipas Ilo Mitkë Qafzezit, 10-15 mijë dyer dhe 24 kisha, por e korrigjuar nga autorë të tjerë, fjala dyer është zëvendësuar me banorë, që 10-15 mijë s'janë pak, po të kemi parasysh periudhën për të cilën bëhet fjalë.
Duke ecur më tej në historinë e Vithkuqit mëson se edhe ai ka patur të njëjtin fat si dhe Voskopoja fqinje duke u djegur tri herë, një fat historik që të bën të mendosh se sa të pasigurt kanë qenë këto qytete me përkatësi krishtere brenda regjimit despotik dhe të anarkisë feudale të pushtimit turk, ku vetë regjimi nxiste e miklonte bejlerë fermanlinj zullumqarë, hajdutë e kaçakë ordinerë të zgjeronin pronat e tyre në kurriz të këtyre njerëzve të ndershëm e punëtorë, denbabaden në trojet e tyre, që mallin e gjënë e kishin vënë me gjak e djersë dhe që u detyruan të merrnin arratinë në Hungari, Ukrainë, Bullgari, Manastir, Berat, Korçë e gjetkë. Këto fakte historike autori i shpalos me dhimbje në libër, pa u bërë analizë të hollësishme. Ai nuk është historian dhe nuk merr përsipër ta bëjë këtë, siç bëjnë disa të tjerë që flasin qesim. Jo, ai lë të kuptojë se historia u ka borxh veçanërisht dy qyteteve, Vithkuqit dhe Voskopojës me vakumet që ka lënë për ta, vakume që më pas kanë sjellë keqkuptime, keqinterpretime të fakteve historike, apo edhe diskutime, si ai që ndodhi kohët e fundit me romanin "Të jetosh në ishull" të Ben Blushit.

Një ndër pjesët më të rëndësishme të librit, është ajo ku flitet për figurat më të ndritura të Vithkuqit që fillojnë me Evstrat Vithkuqarin ose Jani Stratin, siç quhej ndryshe, me këtë pararilindës, ndoshta ndër shqiptarët më të shquar dhe më të zgjuar të fundshekullit të 18-të dhe fillimshekullit të 19-të. Me fakte e dokumente të reja, Kurtiqi ndriçon pjesë të jetës së tij akademike, që fillojnë si profesor i Akademisë së Voskopojës, mësues në Përmet, Girokastë, Artë, Janinë e që vazhdojnë me mësimin e gjuhës shqipe që i jep shkencëtarit dhe diplomatit anglez Ëiliam Lik në oborrin e Ali Pashë Tepelenës, bashkë me të cilin fillon edhe disa punime shkencore për hartimin e një gramatike dhe të një fjalori tre gjuhësh, shqip, anglisht, greqisht, ndërsa një punim tjetër për rregullat etike dhe logjike ia vjedhin. Në fund të jetës së tij Strati vendoset në Konstandinopojë, duke lënë një sërë veprash gjuhësore, por edhe një punim të pa përfunduar, analizën gramatikore të "Iliadës së Homerit.

Një tjetër figurë që Gjika e përshkruan me vërtetësi e ndjenjë, është Naum Veqilharxhi, rilindësi ynë i parë. Letra enciklike e Veqilharxhit, është promemoria dhe dokumenti i parë i platformës politike të lëvizjes së re që po lindte në gjirin e intelektualëve shqiptarë, Rilindjes Kombëtare. Ajo tregon largpamësinë e këtij ideologu, i cili me një herë më pas "futi duart në brumit", duke nxjerrë të parën abetare shqiptare. Letra e Veqilharxhit, drejtuar nipit të tij, edhe kjo e botuar e plotë në libër, shkëlqen si prizëm diamanti, ngado që ta rrotullosh, për idetë që mbart, për gjuhën aq të bukur dhe të qashtër, për figurat artistike, për vlerat morale, politike, pedagogjike dhe shoqërore. Gjynah që kjo letër të mbete jashtë teksteve shkollore.

Duke vazhduar më tej, me Spiro Dinen e "Bletës Shqiptare" e plot figura të tjera, sidomos me aradhën e vithkuqarëve të Amerikës të fillimit të shekullit 20-të, por sidomos me vlerat kulturore të kishave dhe objekteve të tjera sociale të Vithkuqit, Gjika jo vetëm ia ka rritur peshën librit, por e ka nxjerrë atë nga kuadri i ngushtë lokal e krahinor, duke e bërë një libër të kërkuar me interes për të gjithë.
"Vithkuqi i 100 krojeve e 24 kishave" shkon deri në një periudhë të caktuar historike, deri në vitin 1939. Autori premton për vazhdimin e tij në një vëllim të dytë, ndoshta edhe të tretë. Jemi në pritje të kënaqësie të vërtetë.

Jetëshkrimi

• Ka lindur në Vithkuq më 3 qershor 1943.
• Më 1970 përfundon studimet në fakultetin e Shkencave Politiko-Juridike të Universitetit Shtetëror të Tiranës.
• Më 1982 kryen kualifikimin Pasuniversitar për Filozofi.
• Ka punuar si gazetar tek "Studenti", "Mësuesi", "Finoku", "Hosteni" si dhe ka bashkëpunuar me organe të tjera të shtypit të kohës.
• Ka punuar në institucione qendrore shtetërore:
• Drejtor i Teatrit të Kukullave
• Drejtor i drejtorisë së arteve në Ministrinë e Arsimit dhe të Kulturës
• Drejtor i Personelit në Ministrinë e Kulturës
• Specialist në Ministrinë e Informacionit
• Në Kryeministri, në sektorin e Marrëdhënieve me Publikun

Veprimtaria letrare
• Njihet ndër një nga fabulistët më të mirë të vendit tonë me këta libra:
• "Thëngjilli i mbuluar"
• "Ëndrra e dhelprës"
• "Korbi pallua"
• "Guri thyen çekanë"
• "Hija e mëngjesit"
• "Hedhin valle minjtë"
• "Dhe gomari bëhet mbret"
• "Gjashtëdhjetë fabula"
• "Toka dhe reja"
• "Lopa dhe pula"
• "Dy pëllumba"
• "Miq të paftuar" (komedi), vënë në skenë më 1980 nga Teatri Popullor
• "Ëndërr për një karrige" (kinokomedi), realizuar nga Kinostudio "Shqipëria e Re" në vitin 1983, etj.

[EMAUS]

Faleminderit kuklla