Sami Frashëri parë nga afër

[kuklla]

Sami Frashëri parë nga afër
Niazi Sulçe

Për Sami Frashërin, për ideologun dhe illumunistin e lëvizjes sonë kombëtare të shekullit të kaluem, deri më tash janë botue vëllime të tana librash, si në gjuhën turqishte, po ashtu edhe në gjuhën shqipe. Nëpër konferenca gjuhësore janë mbajtë dhe mbahen edhe kësaj dite e kendej me dhjetë e qinda ligjerata mbi jetën dhe mbi veprat e Sami Frashërit.
Unë, kësaj here do të mundohem me cekë përkitazi mbi disa karakteristika kryesore nga jeta e këtij pinjollit të madh të lëvizjes sonë kombëtare Shqiptare, që deri më sot s’janë shkrue aq sa duhen nëpër këto vëllime të shumta të biografëve të Sami Frashërit.
Samiu, si pohojnë dhe tregojnë shumë vetë, t’afërmit dhe të njofshëmit: ka pasë shtatin e gjatë dhe të përkulun me bel të hollë, me ball të gjanë dhe pak të dalun përjashta. Ngjyrën e syve i ka pasë të zezë dhe shum të shkëlqyeshme. Mjekra e bardhë dhe e pastër, prej mollëzave teposhtë i ka fillue m’u zvarrë. Flokët, vetëm ne tepe, pakës i kanë fillue me i ra. Prej punës së pa-lodhëshme dhe intensive, tue mos dhanë pushim vehtes, si shendetin e vetë që e ka dobësue, ashtu edhe prej moshës në dukje të parë, asht tregue pak ma i vjetër. Si në shtëpi, ashtu edhe në shoqni, gjithmonë serioz, dhe në të folun i ambël dhe buzagaz ka qenë. Askënd, në çfarëdo rasti që të jetë, nuk e ka ngucë kurr në të folun. Ndaj gjithëkujt xhentil dhe modest asht tregue. Në pamje të parë e mandej, në sejcilin person ka ngjallë respect e dashuni të thellë.
Gjatë bisedimeve miqësore, mendimet e të tjerëve ka ndëgjue me vëmendje shum të madhe. Tue pasë respect të thellë ndaj çdo lloj mendimi, edhe me qenëse s’asht pajtue me atë mendim, deri në fund mbasi që ka ndëgjue, tue shtue: “Keni plotsisht të drejtë, vetëm se unë me tamam nuk pajtohem me mendimin e juej”, ka shtue mbas pak. Mendimet e veta, me të drejtë, pa impozim deri në fund ka mbrrojtë. Ndonjiherë nëpër polemika kur hynte, nga inati, edhe tue mos qenë në vijën e drejtë, me lehtësi ka muejtë me dalë në krye.
Samiu, si ndaj të tjerëve, ashtu edhe ndaj familjes, e sidomos ndaj anëtarëve të shtëpis ka qenë shumë i respektueshëm. Kërkënd nuk ka pasë në zemër për m’e zemrue, sa që edhe ndaj shërbëtorëve asht ruejtë shum për mos m’e fye në ndogja. Në kohën kur asht nxë e polemizue në bisedë, ndaj kundërshtarit: “Shum mbarë po bani”, me të thanëmen asht mjaftue. Në çfarëdo bidedë që të jetë, gjithmonë më za t’ulët ka pasë dëshirë të ndëgjonte ndonjifarë zhurme. Ndonjani prej shkallëve me poterë nëse ka dalë, apo nëse ka zdrypë, menjiherë Samiu ka vrapue te dera: “Çka po bahet? Mos po digjet gja? Ka pyetë.
Pa pastërtin, parregullinë, shpërndamjen e teshave aty-këtu, aspak nuk ka pëlqye. Nëpër kambë, as ndonji letër të vogël të shkyeme nuk ka përballue për m’e pa. Mandej, as ma të voglën mahi nuk e ka pasë në zemër për m’e ndie.
Samiu, ndaj jetës së re menjiherë kambë ka ndrrue, si me thanë me mall ka përqafue. Mbrapambetuninë gjithmonë ka luftue me të gjitha forcat e veta. Jetën e lirë dhe të njerëzishme gjithmonë ka lakmue dhe ka vue vehtes për princip ashtu me jetue. Ndaj modes së re dhe përtrimjes gjithmonë ka shkue, krah për krah. Moden, jo vetëm për ashta, por edhe mbrenda shtëpis ka dijtë për mrekulli për me aplikue. Në të veshun, në jetën komode, me veprime e me gjeste edhe ndaj fëmijëve të vetë çdo herë ka qenë si shembelltyrë. Samium jo përjashta, por as brenda, me bizhame kurrkush nuk e ka pa tue u endë. Samiu, në shtëpi, gjatë verës, nji këmishë me jaka të tërhequna dhe të mbyllëta ka veshë. Ndërsa kambëve, nëpër shtëpi gjithëkush shihte tue veshë nji palë pupuqe ku pjesa e mbrapme ishte e mëshelun. Gjatë dimnit, nji mantil të zi dhe shum të gjatë, apo herë mbas here, nji palltë në formë të xhypës, edhe kjo e ngjyrës së zezë, e gjatë dhe e bollshëme shiheshte që e veshte. Herkë, më qenëse s’ka pasë në qejf, asnjiherë nuk e ka veshë. Po ashtu edhe sendet e mëndafshta ka pasë shumë mëni për me veshë. Në shtrat në jorgan nuk asht mbulue. As batanijen nuk e ka përdorë asnjiherë.
Me qenëse ka qenë smuet ngapak shëndetit të vet, Samiu ka dhanë kujdesë të veçantë. Për ditë kryet dhe fytyren me ujë të ftofët, e mjekrën e gjatë dhe të bardhë me sapun e ka fërkue dhe e ka la. Në rojtore shum rrallë ka shkue. Mjekra me t’u rritur vetë me gërshanë e ka pre dhe e ka ujdisë. Në dhomën e punës dhe të fjetjes, ditë e natë pa rreshtun stufen e ka ndezë.
Samiu, ndaj të gjithë fëmijve, e sidomos fëmijve të vetë, ka qenë shumë i kujdesshëm. Për rrethë edukimit të tyne, çdo sakrificë ka tregue. Për dhanje të mësimit profesora specialë ka nxanë. Për dhanje të gjuhënave arabishte e frengjishte nergut prej Algjeris ka nxanë njifarë Mesut Efendiun. Ndërsa mësues i gjuhës turqishte, Abdurrahman Efendinë vinte. Për mësimet e vizatimit, të punëdorës e për mësimet e muzikës (pijanos), të tjera profesore në shtëpi i kanë ardhë. Dhe vetë Samiu, n’atë kohë procedimin e të dhanunit mësim nëpër shkolla tue mos e pëlqye, djalin e vetë, sportistin gjenial të ma vonëshëm të Turqis, Ali Samiun, tue mos e çue në shkollë, në shtëpi vetë ka fillue m’e eduku. Por, prej lutjeve të shumta të baxhanakut, të mjekut Xhelal Ismail Pashës në nji anë, dhe n’anë tjetër edhe të nipit, ish ministrit të punëve të jashtëme, të Safa Beut, disi Samiun e kandisen dhe kështu djalin Ali Samiun, ka fillue m’e dërgue në shkollën më të mirë, n’atë të Galatasarajit në Stamboll.
Samiu, edhe me gjithë admirimin e dashurin e pa-kufishme që ka ndie për fëmij, ata, përveç kohës së bukës, vetëm gjatë orëve të duhura të ditës i thirrëtë pranë vehtes, ku edhe ata, si fëmij ma, i vijshin sa ora, turr e vrap, me plot gaz e gëzim në zemër. Samiu, ndaj tyne, gjithmonë me matuni shum të madhe ka folë e ka bisedue me ta.
Me qenëse gjatë kohës së pleqnis, ka lengue shum prej smundjes së shiatikut, në shtëpi, të shtatë fëmijt me rradhë, i kanë friksionue kambët e Samiut. Në mbramane, në orët e shprazëta, shum herë vajzës së vetë ka lutë që të lexonte copa prej Viktor Hygos, apo prej vargjeve të bukura të Lamartinit. Ku edhe ajo, me plot dëshirë, deri në fjetje, rrinte tue lexue babës së vetë shum të dashun.
Ma vonë, kur asht ndalue dalëja e Samiut nëpër rrugë, vetëm dy herë në muej, kanë pa tue dalë prej shtëpis, shum i menduem dhe të mërzitun prej halleve të shumta të jetës.
Dalja me familje nëpër rrugë, dhe mandej hypëja nëpër qerre ndamas të grave e të burrave, Samiun pa masë e ka zemrue.
Jeta familjare e Samiut, larg prej disharmonis larg prej thashë e thanëmeve të hallkut; jetë modeste dhe shum pastër ka kalue.

Si çdo kush, edhe Samiu ka pasë lloj-lloj dëshirash, shprehinash dhe nji memorje shum të fortë çpikëse. Të vizatuemit edhe me qenëse nuk ka dijtë, por kaliografin e të shkruemit e ka pasë jashtëzakonisht shum të bukur. Kjo shihet qartë nga korrespondenca që ka pasë me shum miq, nga të katër anët e botës. Shum tabela të dyqaneve dhe të shitoreve, vetë Samiu ka pregaditë. Edhe kompozicionet e kopërtinave të të gjitha veprave të veta vetë i ka hartue. Përpos këtyne, edhe klishet e tyne. Mandej, planin e qyshkut ku ka banue n’Erenkoj, kush thueni që ka mbarrue? Vetë Samiu me dorën e vetë. Mandej edhe maqinën daktillografike me shkronja arabe, vetë ka ujdisë. Zejën e zdruktaris me qenëse e ka pëlqye shum, në kopshtin e qyshkut të vetë edhe shum pemë ka mbjellë dhe e ka shartue. Llambën me gaz nuk e ka përdorë asnjiherë, natën nën dritën e qiriut ka pasë shum dëshirë me shkrue.
Samiu perimet nuk i ka pëlqye. As vojin e ullinit, as pilafin në gojë nuk e ka shtie. Prej hëve ma së shumti çorben, henat me spanaqë, me zela, me tambël e me djathë shum i ka pëlqye. Cigaren nuk e ka përdorë për tanë jetën. As lojën e letrave nuk e ka pëlqye. Samiu, edhe fëmi kur ka qenë, aq shum me shokët e mahallës, apo me të tjerë fëmij nuk ka luejtë. Vetëm libra tue lexue, qysh në fëmini ka pasë dëshirë të flakët m’u ba dijetar. Ende tue qenë në moshën 8-10 vjeçare, veshjen e hoxhallarëve tue kopjue, ashtu gadi për çdo ditë ka shetitë.
Romane me lexue nuk ka pasë aq shum dëshirë. Mirëpo, me gjithë këtë, edhe vetë romane ka shkrue, dhe shum të tjera, prej gjuhënave të hueja edhe i ka përkthye. Prej romancierëve, ma së shumti shkrimtarët e letërsis franceze dhe angleze, si dhe tregimet e letrarëve të rij i ka pëlqye. Për ta: “Këta shum do të përparojnë, vetëm nëse vazhdojnë me shkrue në gjuhën e tyne të pastër amnore dhe letrare” – ka thanë.
Dëshira ma e madhe e Samiut ka qenë që numrin e veprave të veta m’e nxjerrë në njiqint. Mandej revistat: “Toka dhe Qielli”, pa nda me nxjerrë. Në jetë, e vetëmja dëshirë e zjarrtë, vetëm niherë me dalë nji shëtisë nëpër Kinë e Hindi.

Mënyrë e punës ditore të Samiut asht kështu: Ai, çdo mengjez shum herët, me t’u zbardhun drita asht çue. Menjiherë stufën e dhomës e ka ndëzë, shtrojen mbasi që ka rregullue, deri në të lëmun të diellit vetëm ka punue.
Shkrimet e pregadituna me Llallën mbasi që i ka dërgue në shtypshkronjë, çajin vetë me dorë e ka nxe. Mbas kaftjellit nji orë të tanë mbasi që ka pushue, prap të shkruemit ka vazhdue, deri në mesditë vetëm ka punue.
Në bukën e drekës me zilë asht thirrë. Në sofër, gadi gjithmonë vetë i mbrami ka zhdrypë. Mbas të granunit të bukës, nja dy orë ka pushue. Mandej prap punës ia ka fillue. Afër mbramjes, mbasi që ka krye të shkruemunit, nji kupë të vogël me konjak ka marrë. Ndërmjet kupës së konjakut dhe të bukës së mbramjës, vetëm nji çaj ka pie. Mandej deri në ngranje vetëm ka bisedue. Gjatë kohës së dimnit, për m’u nxe, këtij çajit pak konjak i ka shtue. Ndërsa gjatë ditëve të nxehta të verës, herë mbas here, deri në “çiftehavuzlar” ka shkue. Aty, në shoqni, nji kupë të madhe me plot shkuma të birës ka pie. Të ngranunit bukë në mbramje me orë ka zgjatë. Mbas bukës mbramnore aspak s’ka punue. Nëkohen kur s’ka pasë vizitues, herët ka ra me flejtë. Samiut herë mbas here, vizitues prej vendeve t’Afganis, Hindis, prej Egjyptit, prej Persis e Hungaris i kanë ardhë. Këta shpesh herë kanë ardhë edhe për darkë. Samiu me ta, në gjuhen e vendit të tyne u ka dhanë përgjigjen prej miqëve shqiptar me së shumti Vaso Pasha, Jani Vretoja dhe shumë shqiptar prej vendeve të jashtme kanë ardhë. Ndërsa prej miqëve vendas, ma së shumti i kanë ardhë Veletin Çelebiu, Nexhip Asimi dhe poeti Mehmet Xhelali.
Nga të katër anët e botës, Samiut, në shtatë gjuhëna letra i kanë ardhë. Postierët për Samiun, thojshin se ishte njeriu që merretë ma së shumti letra n’atë kohë në Stamboll. Edhe vetë ai, shumë letra në ditë ka shkrue. Nji ditë, tue dyshue, të gjitha letrat i paskanë marrë, si dhe vetë Samiun i paskanë marrë në hetime. Kur i kanë ndalue vizitorët për me shkue në shtëpi të Samiut, atëherë kurrkush nuk paska guxue me trokitë, veç shqiptarëve në shtëpi të tij.
Kur ka qenë Samiu tue shkrue, kurrkush në dhomën e tij nuk ka guxue me hye. Vetëm macës së madhe dhe të larme që shum e donte, shtrimjes së saj afër kambëve të veta, për këtë nuk ka nxjerrë fare zanin.
Samiu, ka pasë zakon që shkrimet të shkruente nëpër letra ngjyrë të kaltërtë të mbyllët. Këto i ka pre për së gjati dhe ashtu ka shkrue. Nëpër skeje të letrave, gjithmonë: “notizime marzhinale” mbasi që ka shkrue, e ka kthye mbrapa. Në shkrimet e përditëshme ka përdorë gjithmonë ngjyrën e zezë. Ndërsa titullin e shkrimit ka shkrue me ngjyrë të kuqe. E notizimet që ka kthye mbrapa, janë shkrue me ngjyrë të kaltërtë. Këto ngjyra, që të mos përzihen shkrimet njana me tjetrën, i ka përdorë me dashje.
Shkrimet e veta, Samiu, ka shkrue shum bukur, të lexueshëm dhe kuptimplotë. Këto shkrime t’shkrueme, Samiu s’ka pasë zakon të rilexoj përsëri, ashtu tu bë i ka dërgue menjiherë në shtypshkronjë.
Prej veprave të mbëdha dhe të vogla, sa ka shkrue, Samiut, gazetave që i ka dërgue herë mbas here; prej këtyne shkrimeve shumë pak të holla i ka hye në dorë. Me këto të holla, Samiu shpenzimet ditore dhe indigencat e tjera familjare, me shum vështirësi ka përballue. Mandej, për shkak të mbarrimit të qyshkut të ri n’Erenkoj (në Xhadebostan) edhe shum në borxhe ka hye. Sa që edhe shtëpin e re si rehinë ka lanë. Përveç kësaj, edhe për libra që ka prue prej së jashtëmi, vetëm për këto, edhe 1500 lira të tjera në borxh përsëri ka hye. Ndërsa rroga mujore që ka marrë n’atë kohë Samiu prej detyrës zyrtare, edhe atë në kohët e fundit, ka qenë vetëm 50 lira. Këto të holla që ka marrë, medoemos të gjitha nevojat familjare nuk i ka përballue. Veç rrogës, Samiut, burim i vetëm për me mbetë gjallë ka qenë t’ardhurat nga veprat.
Edhe tue qenë kështu, në këto kondita kaq të vështira tue jetue, Samiu prap se prap, veprat e veta nuk ka shkrue për me fitue të holla, por për ideal, edhe ate për ideal të njerzimit. Ma na fund, në kohën kur ka nxjerrë gazetën e përditshme “Sabah” (Mëngjezi), gazetat e tjera ditore edhe pse shiteshin për 40 pare, Samiu, çmimin e gazetës së vetë, për me pasë lexues ma tepër, për 10 pare ma ulet e ka zhdrypë. Edhe veprat e mavonëshme, që kanë vleftë shkencore, gjuhësore e kombëtare, edhe këto nuk ka nxjerrë për fitesë, por, me qenë i dobishëm, me i shërbye ma tepër popullit shqiptar. Samiut, inspirimi dhe influenca e vetëme që detyrue për me shkrue këto vepra gjeniale, asht dëshira e flakët dhe pasioni i çelnikët që ka pasë për me shkrue për atdhe.
Veprat e Samiut që e ka shtyp n’atë kohë dhe gazeta “Sabah”, pronari i ma vonëshëm i saj ka qenë Mihrani. E ky person, n’atë kohë në Babilai, asht i njoftun si njeri shum dorështrënguet. Mihrani, me kohë të hollat e shkrimeve të Samiut tue mos i pague, Samiun e ka shtie në shum shtrëngesa, të mbëdha. Sa që shumë herë edhe e ka turbullue e revolute shumë Samiun. Mihrani, kur Samiun sulltani e ka çue si syrgjyn të Trablusgarb, dhe ma vonë në mbarrimin e qyshkut n’Erenkoj, thashë e thanëmet që fliteshin ndër popull se Mihrani ka ndihmue Samiun, këto nuk kanë baza të shëndosha dhe nuk janë aspak të vërteta.
Samiut prej fjalorit të famëshëm dhe të parë frengjisht-turqisht, në dorë me saktësi sa të holla i kanë hye, aq mirë nuk dihet. Mirëpo, prej shkencave natyrore në krye të formës (e forma me qenëse përmbanë 16 faqe), prej Mihranit ka marrë vetëm 3 lira. Ndërsa prej volumit të fundit që s’ka marrë kurrnji pare, këtë antarët e familjes së tij e dëshmojnë. Vepra “Shkencat Natyrore” së pari asht parapa të dali në 5 volume, por më vonë tue pa se kjo nuk mjaftonte, edhe shtypja e të gjashtit volum ka qenë i pa evitueshëm. Prej abonimeve të shumta që ka shkrue n’atë kohë gazeta “Sabah”, shihet qartë se Samiu prej volumit të fundit s’ka marrë asnji pare. Mundë të bahet, që Mihrani tue mos marrë prej abonuesve të holla për ket volum, edhe Samiut natyrisht nuk i ka dhanë. Prej fjalorit të gjuhës turqishte, Samiu prej Ahmet Xhevdetit, në krye të formës, ka marrë 5 lira, që n’atë kohë mundë të numrohet si niveli ma i naltë që ka marrë Samiu n’atë kohë prej të gjitha veprave të veta.
Samiu, në kohët e fundit të jetës, për të holla shumë shtrëngesa të mëdha ka hekë. Për 500 lira qyshkun e mbarruem ka dhanë për rehinë. Me qenëse borxhin me kohë nuk e ka pague, hisedarët edhe qyshkun në shitje e kanë nxjerrë. Për këtë, Samiu aq shumë qenka dëshprue, sa që edhe goja ju paska marrë. Rrafsh dy ditë të plota nuk paska muejtë me folë. Qyshkun lirë për me ble, edhe Ragip Pasha musallat qenka ba. Mbas vdekjes së Samiut, mbas pak Ragip Pasha qyshkun e paska ble, dhe familjes së tij, për m’u bajtë, vetëm 24 orë afat i paska dhanë. Afati me t’u sosun, fëmijt e Samiut, qenkanë detyrue që teshat e shtëpis m’e bajtë n’oborrin e xhamis.
Edhe biblioteka e pasun e Samiut mbas vdekjes, për 800 lira qenka nxjerrë në shitje. Nji pjesë të këtyne veprave të çmueshme Zyhejrizade Ahmet Pasha, dhe pjesën tjetër Ahmet Xhevdeti paska ble.
Samiu, në ditën pak para vdekjes, vajzës së vetë: “Më lexo pak prej Gazilellës”, paska lutë. Edhe ajo babës së vetë, prej librit nji pjesë të dashme e paska lexue. Samiu, tue dhanë shpirt, prej buzëve të veta vetëm këto dy fjalë paska pëshpëritë: “Shqipëri” dhe “Allah”.