Bylis, zbulohet punishtja e qelqit e shekullit të II

[kuklla]

nga: Fatmira Nikolli

Copëza enësh të thyera, amfora, kandila që ndriçonin jetën e njerëzve pothuaj para 1900 vitesh. Të gjitha këto janë gjetur në Bylis, aty ku surprizat nuk mbarojnë dhe dëshmitë e lashtësisë janë të pafundme. Në ekspeditën e fundit katërjavore, që zgjati deri të dielën, pikërisht në Bylis është zbuluar një punishte qelqi e gjysmës së parë të shekullit të dytë pas Krishtit. Edhe pse gërmimet e bëra për këtë punishte janë në fillimet e veta, rezultatet e para janë mjaft të kënaqshme dhe shpresëdhënëse. Hapësira në të cilën mendohet se shtrihej kjo punishte është e madhe, pasi vetëm deri tani parashikohet të jetë rreth 1000 metra katrorë. Akoma nuk është e sigurt se sa për qind të kësaj hapësire e zinte punishtja e qelqit, por kjo dëshmon se Bylisi ka qenë ndër shekuj një pikë mjaft e rëndësishme prodhimi e po ashtu, edhe një pikë kyçe ekonomike. Kjo, duke pasur parasysh edhe kantinën e verës së zbuluar vitin e kaluar, e cila është ndër më të plotat e zbuluara në Mesdhe.

Punishtja
Ajo që është gërmuar deri tani nuk i kalon të 150 metrat katrorë. Gërmimet e ardhshme do të japin të dhëna më të rëndësishme për këtë zbulim tepër të rëndësishëm për ekonominë në periudhën romake. Sipas arkeologut Skënder Muçaj, gjetjet e kësaj forme të shkrirjes së qelqit janë të pakta. Akoma nuk është zbuluar furra, por deri tani kanë dalë në dritë enët ku shkrihej qelqi. Lingotat mund të vinin edhe nga vende të tjera si ato aziatike, ku dihet se prodhoheshin lingota qelqi. Në fakt, lingotat, sipas arkeologut Skënder Muçaj, mund të jenë prodhuar edhe në vendin tonë, sepse lënda e parë nuk mungonte, por kjo nuk është e sigurt. Ajo çfarë është mësuar nga këto gërmime, është se në këtë punishte, pasi vinte lënda e parë realizohej shkrirja në enë prej balte dhe prej saj merreshin dhe përpunoheshin enët prej qelqi, pak a shumë sipas teknologjisë së sotme. Enë të tilla janë zbuluar më parë në vende të ndryshme si në Slloveni, por ato i takojnë një periudhe më të vonë se sa ato të gjetura në Bylis. Enët e gjetura në vendet e tjera i takojnë shekullit të tretë dhe të katërt pas Krishtit, ndërsa ato të gjetura në Bylis i takojnë gjysmës së parë të shekullit të dytë pas Krishtit. Kjo, sipas Skënder Muçajt, është edhe risia e këtyre zbulimeve arkeologjike. "Kur flitet për arkeologjinë, nuk flitet vetëm për atë të territorit shqiptar, por bëhet krahasimi edhe me zbulimet e vendeve të tjera, e sidomos ato të zonës mesdhetare. Duhen krahasuar me zbulimet e bëra në territorin italian, Afrikën e Veriut, zonën e Azisë në Lindjen e afërt, me Rripin e Gazës me të cilin ne kemi marrëdhënie shumë të ngushta shkëmbimi tregtare në shekullin e tretë dhe të katërt, sidomos për sa i përket amforave, por edhe të produkteve të tjera", - ka thënë Muçaj, pjesë e specialistëve që kanë kryer ekspeditën. Duke qenë se arkeologjia shtrihet në këto territore, zbulimet marrin vlera rajonale mesdhetare për kulturën. Kultura helenistike dhe romake që ishin kultura mesdhetare, marrin vlera shkencore për Mesdheun. Në këtë kontekst, duke folur vetëm për këtë punishte qelqi, nuk duhen harruar edhe gjetjet e tjera.

Zbulimet e tjera
Ka pasur zbulime të reja edhe për Monumentin e Terencianit, ku janë gjetur pjesë të tjera të shtatit të djalit të Terencianit, por gërmimet nuk kanë përfunduar akoma. Duke qenë se në atë zonë ka pasur ndërtime të njëpasnjëshme në shekuj të ndryshëm, deri tani janë gjetur pesë nivele ndërtimi. Këto të fundit fillojnë që nga mesi i shekullit të tretë pas Krishtit deri në gjysmën e dytë të shekullit të gjashtë. Për shkak të këtij problemi, është shumë e vështirë të kalohet nga njëri nivel në tjetrin, sepse rrezikohet dëmtimi i mureve. Kërkimet e ardhshme do të bëjnë të mundur që të zbulohen gjëra akoma më interesante dhe pjesë të tjera të kësaj statuje. "Objekte me vlerë të gjetura në ekspeditën katërjavore në Bylis, janë edhe disa figurina prej balte të periudhës helenistike, figurina mermeri që i takojnë periudhës romake, objekte të zejtarisë së përpunimit të metaleve, pajisje të një prej portave të periudhës helenistike. Pjesët e portave janë pjesët metalike që vendoseshin në porta si çelësi apo gozhdët e mëdha që përdoreshin për zbukurimin e tyre", -tha ai. Në kompleksin peshkopal të Bylisit punimet vazhduan edhe në punishten e madhe të verës. Pjesa kryesore e saj është e përfunduar, por kanë për t'u bërë edhe disa gërmime për një pjesë të një magazine. Është zbuluar plotësisht vaska e fermentimit të verës e krahas dy magazinave të zbuluara në vitet e kaluara, u zbulua edhe një magazinë e tretë shumë e madhe. Numri i pitosave tashmë i kalon të dyzetat, por mund të ketë edhe të tjerë, sepse gjendet edhe një tjetër ambient ku nuk janë kryer gërmime. Mendohet se kjo mund të jetë magazinë rrushi ose vere. Vlejnë për t'u përmendur edhe disa amfora të gjetura aty, që janë prodhime të Bylisit po edhe kandila që përdoreshin për ndriçim me vaj ulliri. Kjo tregon se Bylisi gjatë të gjitha periudhave ka pasur punishte prodhimi, dhe një nga ato është edhe ajo e qelqit.

Vlerat
Përveç vlerave që kanë ato për t'u vizituar, është për t'u vënë në dukje se punishtja e verës është një ndër të paktat e gjetura e plotë në territoret mesdhetare. Ka pasur edhe zbulime kantinash të bëra në Izrael, por atje kompleksi i punishtes nuk ka qenë i plotë. Përkundrazi, në Bylis kompleksi është i plotë dhe ka të gjitha ambientet e duhura për procesin e prodhimit të verës. "Disa objekte janë të thyera, por mund të rregullohen duke qenë se ka filluar restaurimi i njërës prej magazinave të kantinës së verës që ka 21 pitosa. Restaurimi i plotë i tyre do ta bëjë këtë punishte, një ndër më interesantet në Mesdhe", - tregon Muçaj. Ndërkaq, punishtja e qelqit dhe monumenti i Terencianit me vlerat që ka, me mbishkrimet dhe statujën, mund të vihet në piedestalin ku është mbishkrimi, e në këtë mënyrë do të kishte rëndësi për turizmin arkeologjik, por në radhë të parë për vlerat shkencore që sjellin këto gërmime. Siç tregon arkeologu Muçaj, këto janë gjetje tepër të rralla, e për këtë arsye, vlerat shkencore janë të spikatura. Meqenëse gërmimi i punishtes së qelqit nuk ka përfunduar, mendohet se kryerja e disa analizave do të sjellë të reja të tjera. Analizat do të bëjnë të ditur se cila nga enët e gjetura nëpër gërmime të ndryshme (jo vetëm në këtë), janë prodhuar në këtë punishte.

Problemi
Por, krahas zbulimeve ka edhe probleme. Sipas Skënder Muçaj, problemi i vizitueshmërisë është akoma prezent. Struktura e Parkut të Bylisit që është krijuar, është e mangët. "Ai ka qenë i vizitueshëm dhe vizitohet sërish, por duke qenë se ky vit ka pasur shumë lagështirë, e meqenëse është një vend i mbrojtur ku nuk futen bagëtitë, të gjitha monumentet i ka mbytur bari, janë bërë të padukshme. Edhe muri i Agorasë, mbi 2 metra i lartë, që ishte një nga punimet më të bukura të Bylisit me teknikë të përparuar, nga rritja e barit, këtë vit nuk dukej", - thekson Muçaj. Sipas tij, faji nuk është i punonjësve të parkut, sepse ata janë thjesht roje të tij, nuk janë mirëmbajtës e pastrues të tyre. Ndër të tjera, Muçaj arsyeton se nëse Ministria e Kulturës dhe administrata që duhet të kujdeset për këtë do që të ketë turizëm të vërtetë, duhet të mendojë shumë gjëra. "Problemi i vendosjes së tenderave për monumentet arkeologjike duket pa rezultat. Them kështu, sepse e njoh mirë periudhën 40-vjeçare të gërmimit e restaurimit arkeologjik. Në këtë kuadër, mund të them se me një grup të vogël njerëzish dhe me burime të vogla financiare, është bërë shumë më shumë se sa bëhet tani. Kur bëhet një tender, vjen dikush pa përvojë në këtë fushë, merr një specialist, e paguan në mënyrë qesharake dhe paratë e tjera shkojnë në drejtim të paditur, por jo për arkeologjinë". Në kuadër të këtyre arsyetimeve, Muçaj thekson se Ministria e Kulturës nuk duhet të operojë më me tendera për arkeologjinë. Sipas tij, kjo mund të bëhet vetëm për monumentet e shekujve të mëvonshëm, sepse ndërtuesit e njohin atë teknikë dhe e përdorin, por jo për ndërtesat shumëshekullore. "Monumentet arkeologjikë nuk kanë nevojë për shuma të mëdha parash, por për një grup të vogël njerëzish (prej tre vetash) që të restaurojnë muret e periudhës helenistike, etj. Nuk mund të krahasojmë punën që do të bënin këta në krahasim me shpenzimet e një tenderi. Puna restauruese e atyre që marrin tenderat është e padukshme. Ne që jemi specialistë, nuk e kuptojmë punën restauruese që është bërë, sepse nuk duket", - deklaron Muçaj. Ai mendon se parku i Bylisit duhet të ketë një restaurator.

Ekspedita
Në këtë ekspeditë katërjavore të kryer në Bylis, ku u bënë disa gërmime, morën pjesë arkeologë shqiptarë dhe francezë. Ekipi francez përbëhej nga 13 veta, dhe pjesë e tij ishin specialistë të universiteteve të ndryshme. Nga pala shqiptare ishin 11 veta, ndër ta pesë specialistë nga Instituti i Arkeologjisë dhe gjashtë studentë. Numri më i vogël i palës shqiptare vjen si pasojë e mungesës së financimit. Në fakt, këtë vit ekspedita nuk është mbështetur në mënyrë monetare nga askush. Ata janë nisur drejt Bylisit, ku kanë qëndruar për katër javë pa dieta dhe pa para për punëtorët. Madje, edhe mjetet e nevojshme për të punuar janë përballuar nga anëtarët e ekipit në mënyrë private.

[ReniX]

Kur mendoj per arkeologjinë shqiptare me vjen vertet keq sepse shume gjera ashtu si zbulohen shduken apo prishen per munges mirembajtje.

Pune e mire e ketyre ne Bylis.