Tirana historike, drejt zhdukjes .....

[kuklla]

• Oliverta Lila

Nga themelet e Kalasë së Tiranës zbulohen çdo ditë dëshmi të historisë së hershme të saj. Specialistët nguten të bëjnë analizën e tyre që e çon edhe më herët datimin e qytetit dhe bëjnë thirrje për gërmime të mëtejshme. Disa mure me gur të mëdhenj në vend të një rruge me asfalt. Për shumicën e njerëzve që kalojnë aty rastësisht, sigurisht që duket një këmbim pa fitim. Hedhin një sy për kuriozitet(ndoshta gjenden aty për të lënë plehrat edhe pse koshat janë hequr) e largohen. Sa kuptim kanë këto rrënoja për ta? Është një ekuacion ndërgjegjeje që duhet zgjidhur për të kuptuar sa të gjatë do ta kenë jetën edhe ato pak dëshmi të mbetura nga Tirana e hershme. Nëse nëntoka e rrugës “Murat Toptani” nxjerr vlera të reja, shumë të tjera sot nuk kanë as gjurmët. Disa fotografi të vjetra, të mbledhura ndër vite nga historianë mund të ndihmojnë sa për të krijuar imazhin. Kështu sot nuk ka më gjurmë nga Pazari i vjetër apo xhamia e Sulejman Pashës. Sipas të dhënave të historianit Kristo Frashëri në “Historia e Tiranës” ajo ka ekzistuar deri në nëntor të vitit 1944, kur u shemb gjatë luftimeve që kryen repartet e ushtrisë nacional-çlirimtare shqiptare kundër gjermanëve hitlerianë për çlirimin e kryeqytetit, furra dhe hamami deri në vitin 1938; hani pranë tyre deri në vitin 1958, etj. Ndërsa gjurmët e reja që zbulohen te kalaja, e cila është pjesë e qendrës historike të Tiranës, kanë vënë në lëvizje specialistët për një ndërgjegjësim të ruajtjes së tyre. Brenda mureve të saj, ndodhet njëra për shtëpive të Toptanasve, monument kulture i kategorisë së parë (sot Laborator i Arkimetrisë dhe Konservimit). Duke pasur parasysh këtë qendër historike, specialistët tregojnë se para viteve ’90-të ishte hartuar një projekt që në hapësirën e kësaj shtëpie të ngrihej muzeu etnografik, duke tërhequr edhe më shumë vizitorë. Hapat e para që nisën me lëvizjen së banorëve nuk u konkretizuan më tej. Kjo shtëpi është sot drejt shkatërrimit, ku dallohen lehtësisht muret e çara dhe zhdukja e pikturave murale. Kalaja e Tiranës bashkë me xhaminë e Et’hem Beut, varrin e Sulejman Pashës, kullën e Sahatit, janë gjurmët e mbetura të qendrës historike. “Tirana si qendër e banuar ekziston që në antikitetin e vonë, shek II-III. Shembuj kemi në pjesë të ndryshme. E tillë është një urë romake te Rruga e Elbasanit, mozaiku i një kishe paleokristiane te Instituti i Fiskulturës i zbuluar në vitin 1978, një kala që ende nuk është zbuluar te shkolla e Fiskulturës, etj”, shprehet specialisti Sulejman Dashi. Ai ka ndjekur nga afër zhvillimet te kalaja dhe bën thirrje për ruajtjen e këtyre vlerave të mbetura. Rasti i bashkëpunimit mes specialistëve të Institutit të Monumenteve dhe Bashkisë së Tiranës për të mos dëmtuar fragmentet e reja të dala në dritë, përbën një thirrje të ndërgjegjes për të mos “varrosur” të shkuarën. Ndërkohë që tisi i harresës mbulon edhe gjurmë të tjera të Tiranës së hershme.
Mozaiku i Tiranës
Pakkush mund ta dijë që brenda rrethimit të një ndërtese të vogël, ndodhet një nga gjurmët më të rëndësishme të Tiranës së hershme. Mozaiku i periudhës romake, i zbuluar në vitin 1978 pas disa gjurmëve të dala vite më parë në atë zonë. Ndodhet në lagjen nr. 9 të Tiranës, mes Institutit të Historisë dhe Institutit të Fiskulturës. Zbulimi i tij, për specialistët do të thoshte një datim më i hershëm i Tiranës. Por përfshirja e tij në një pikë të vizitueshme për turistët e huaj, apo edhe për qytetarët, pothuajse nuk ka funksionuar. Dy zbulime të reja, dy stera uji në vitin 2003 gjatë punimeve të një kanali uji e solli sërisht në vëmendje. Po ashtu gjetja e një pitosi të madh apo të tre stela varresh të periudhës romake. Sot këto janë të ekspozuara në ambientin rreth mozaikut. Ndërsa janë të freskëta gjurmët e punës që kanë nisur për të bashkuar dy sterat e zbuluara vonë, të mbuluara nga bari dhe të veçuara me një mur të improvizuar nga bimët. Sipas specialistëve, në këtë vend kemi të bëjmë me një qendër fshatare të shekujve të parë pas Krishtit që në fillim të shek. III u zëvendësua me një vilë fshatare (rustica). Salla me mozaik e pajisur dhe me një absidë ishte ambjenti kryesor i saj. Mendohet që në shekuljt V-VI vendin e vilës e zuri një bazilikë paleokristiane. Megjithatë duket se ky mozaik pak është në vëmendjen e vizitorëve. “Mozaiku i periudhës romake është një vepër tepër e rëndësishme, e cila fatkeqësisht duhet të kishte një frekuentim të madh nga dashamirësit e veprave të arkitekturës dhe turistët në përgjithësi. Megjithëse ruhet në gjendje të mirë dhe janë bërë përpjekje serioze për ta mirëmbajtur, besoj se do të ketë një të ardhme të mirë për t’u vizituar”,-shprehet Emin Riza. Ndërsa drejtori Vislon Masmalaj, i cili prej disa muaj është emëruar në Drejtorinë Rajonale e Monumenteve të Kulturës në Tiranë (funksionojnë disa zyra të vogla brenda këtij ambienti), thekson se “mozaiku i Tiranës i cili ndodhet brenda unazës ka një vëmendje të veçantë këtë vit duke ndërhyrë me një projekt restaurimi dhe bërja sa më atraktiv për vizituesit”. Në politikat e tërheqjes së turistëve, ai rreshton edhe mundësitë e turizmit rural, të përbërë nga qendra të vogla arkeologjike dhe turistike. Në prioritetet e DRMK-së renditen Parku i Dajtit duke përfshirë dhe turizmin arkeologjik me kthimin e kalasë së Dajtit në një qendër të vizitueshme. Në këto ndërhyrje do të përfshihet edhe kalaja e Petrelës, në projekt-idetë është Shkalla e Tujanit, një biomonument i pasur me monumente arkeologjike të periudhave të ndryshme si: Kalaja e Tujanit, Kisha e Shën Mërisë së Brrarit dhe Ura e Brrarit, të cilat sipas specialistëve të DRMK-së kërkojnë një vëmendje më të madhe dhe nga ana e pushtetit lokal. Investime janë parashikuar edhe në Rodon(20 milionë lekë të vjetra) dhe 20 milionë tëë tjera për zona arkeologjike. Po ashtu edhe në zonën që shtrihet në juridiksionin e saj, si Kruja(10 milionë lekë të vjetra), Lezha(10 milionë), Elbasan, Bylis, Apoloni, Ardenicë, etj. Një program i mbushur me ambicjen e një drejtori të ri. Por praktika deri më sot na dikton që të presim rezultatet.

[kuklla]

Rrenoja qe doemos te cojne te gjurmet e Tiranes se vjeter! Por, ne c'shekull na cojne rrenojat e kalase qe dolen ne pah vetem nje muaj e gjysme me pare, ne vijim te kalase se Toptanasve?! Kane qene gati te gjithe njezeri deri me tani, duke pohuar se rrenojat e kalase datojne ne shekullin II. Mirepo, ish-drejtori i Institutit te Monumenteve te Kultures, Gjerak Karaiskaj, mendon ndryshe. Ai pohon se "kalaja daton ne shekullin XVIII, dhe per kete nuk kam pike dyshimi. Kjo verehet jo vetem nga menyra e ndertimit, kushtet historike te qytetit, por edhe nga germimi qe eshte bere". Kjo eshte edhe teza me e re e hedhur per datimin e rrenojave te kalase se Tiranes. Ndersa vetem nje dite pas daljes ne pah te rrenojave te kalase, arkitekti restaurator, Sulejman Dashi, u shpreh: "Teknika e ndertimit eshte me gure te medhenj, si kalaja e dikurshme. Gjurmet arkeologjike na treguan qe mund te jete nje kala romake e shekullit II ose III te eres sone". Dy teza qe e kundershtojne njera-tjetren, njera qe na con ne shekullin II dhe tjetra ne shekullin XVIII. Punimet e rruges dhe germimet per kalane jane nderprere aktualisht, pasi jane specialistet e bashkise me urbanistet gjermane qe po punojne per te zgjidhur ceshtjen e devijimit te rruges. Me pas do te jene arkeologet dhe studimet e tyre qe do te mirepercaktojne kohen kur datojne rrenojat e kalase se Tiranes.