Hapet cikli i intervistave me personazhe te shquara nga jeta shtqiptare, gjate te cilave refehet nje fragment nga jeta shqiptare.
-
Identifikohuni:
forum.lirenti.com
Hapet cikli i intervistave me personazhe te shquara nga jeta shtqiptare, gjate te cilave refehet nje fragment nga jeta shqiptare.
Publicisti i njohur, Fatos Lubonja, ne rrefimin e tij te gjate per gazetarin Blendi Fevziu, ne emisionin Opinion, te Tv Klan, pasi ndalet ne jeten brenda qelive, flet dhe per fillimin e viteve 90. Cfare i parapriu lirimit nga burgu dhe vitet e mepasshme
Si filloi ajo qe quhej renia e Todi Lubonjes? Si ishte historia?
Une do te them te verteten time, pasi ndonjehere te verteten eshte e veshtire ta gjesh, as ne mendjen e Enver Hoxhes, po te hysh, nuk e gjen dot; se flitet shume nganjehere dhe deformohen gjerat, manipulohen, heroizohen. Duhet te kemi parasysh nje gje, qe ne vitet 70 ishte rritur nje rini qe kerkonte dicka me shume nga ajo Shqiperi e izoluar, nje rini qe kerkonte te degjonte muzike te huaj, nje shtrese intelektuale qe po rritej, femijet e udheheqesve qe kerkonin dicka me shume nga ai dogmatizmi i ngushte. Pra, ndjehej nevoja per hapje te Shqiperise. Dhe ne ate kohe, qe ishim ne marredhenie me Kinen, kjo nevoje e Shqiperise korrespondoi me nje sugjerim te kinezeve, qe Shqiperia mundet te lidhej me Rumanine. Keshtu qe, ka pasur dy fjalime te rendesishme te Enver Hoxhes, qe permenden pak, por qe ne nje fare menyre percaktuan ate qe quhet periudha e liberalizmit, pavaresisht se njerezit pastaj i ngaterrojne gjerat. Ka qene i famshmi fjalimi i Matit, i Enver Hoxhes dhe e dyta biseda me Agim Meron, qe ishte ne ate kohe rektori i universitetit. Ne fjalimin e Matit, Enver Hoxha hodhi idene se shoket e udheheqjes qe kane bere luften, kane vlerat e tyre, por tani duhet tua hapin rrugen kuadrove te reja. Pra, ishte ideja e nje hapjeje dhe nje rinovimi te kuadrove te reja. Ndersa me Agim Meron, midis te tjerash, Enver Hoxha tha se sa te na e degjoje muziken rinia ne radiot e huaja, me mire ta japim ne vete. Ishte nje ide per frymemarrje te rinise. Pa dyshim qe ne keto momente, im at ishte nje njeri qe njihej per prirjet e tij liberale. Pra, nuk mund te thuhet se e solli ai liberalizmin, se ashtu sic qe e kontrolluar Shqiperia nuk behej gje pa vulen e Enver Hoxhes. Fjalimet e Enver Hoxhes ishin te rendesishme per kete. Kjo fryme pastaj u krijua me njerezit liberale te partise, me intelektualet, disa dramaturge, drejtori i radiotelevizionit, filloi muzika, Beatles, Rolling Stones, filluan dhe ndryshime kuadri aty-ketu. Gjithmone ne kete linje. Pastaj, befas, vijme ne momentin kur behet Festivali i 11-te, i cili eshte bere ne dhjetor te 1972 dhe ai shume shpejt ne janar goditet nga Enver Hoxha. Pikepyetja eshte pse e beri Enver Hoxha kete dhe pse ndryshoi mendje. Une kam variantin tim, ndoshta dikush mendon ndryshe.
A kishte dijeni Enver Hoxha per organizimin e ketij festivali?
Une nuk besoj qe ai kishte dijeni direkt, por pa dyshim qe kishte dijeni indirekt. Kishte dijeni Ramiz Alia, pak a shume, kontrolloheshin keto, por kishte edhe nje besim, ndiqej nje fryme. Mos harrojme qe Shqiperia ne ate kohe kishte nje kontakt qe po shtohej me televizionin italian.
A ishte e vertete se Enver Hoxha u shfaq ne Festivalin e 11-te vete, apo nuk eshte e vertete?
Me sa kujtoj une, nuk ka qene. I kane referuar. Ndoshta gaboj, por, me sa kujtoj, jo. Di qe e kane levduar edhe Mehmet Shehu dhe Ramiz Alia qene dakord. Lind pyetje, pse ndryshoi? Cfare ndryshoi? Cili ishte shkaku?
Cili ishte mekati me i madh i Festivalit te 11-te? Cila ishte gjeja me e tmerrshme per te cilen u denua ky festival?
Mekati me i madh i Festivalit te 11-te, sipas mendimit tim, ishte qe tregoi qe kjo rini, keta njerez, kerkonin ndryshimin, donin dicka qe nuk ua jepnin dot Enver Hoxha me shoke. Ne thelb pra, Festivali i 11-te tregonte qe po te vazhdohej keshtu, shume shpejt keta njerez do te ktheheshin kundra nesh.
Kjo gje e trembi Enver Hoxhen?
Ketu eshte pikepyetja, trembi ate apo edhe njerezit e forte, qe ai kishte afer vetes, me te cilet kishte mbajtur pushtetin, se pushteti nuk mbahej me babane tim, ishin njerez te tjere qe kishin vrare dhe qe kishin prere, njerez qe nuk shkonin shume larg ne mendesi. Pa dyshim qe ka qene nje reaksion i tyre. Madje, Agim Mero me ka thene, me duket se e ka shkruar edhe ne librin e tij, qe Nexhmije Hoxha ka korrigjuar edhe disa nga fjalite e Enver Hoxhes ne biseden me te, pasi kishte thene disa gjera akoma me te forta ne favor te nje liberalizimi dhe kjo i korrigjoi ne versionin qe doli ne publik. Pra, pa dyshim, qe ka pasur nje ndjenje instinkti, vetembrojtje te kesaj pjese. Nje version tjeter ne harmoni me kete eshte fakti qe sduhet harruar qe Sigurimi mblidhte informata, sipas te cilave rezultonte se keta njerez, qe po kendonin keto kenge, donin akoma shume me teper, se keta flisnin shume gjera te tjera mes tyre. Njekohesisht, te mos harrojme qe ne ate kohe ndodhi nje tjeter ngjarje e rendesishme, qe eshte vizita e Niksonit ne Kine, ne vitin 1972, ku u duk qe Kina, qe kishte qene mbeshtetese kryesore e Shqiperise, po merrte nje drejtim drejt Perendimit, cka u duk revizioniste. Enver Hoxha i dergoi nje leter Mao Ce Dunit ne ate kohe, Komitetit Qendror te Kines, ku shprehej kunder kesaj vizite. Ka ndikuar edhe kjo frike se mos po ndodh revizionizmi.
A e mbani mend atmosferen perpara goditjes se babait tuaj, kur filloi thjesht te kritikohej?
E para, desha te them kete, qe nderkohe qe per Festivalin kishte entuziazem, rinia si puna ime e shikonin me percmim. Mos harro, nuk ishte qe ne na pelqente Festivali. Une se kam pare Festivalin. Ne ishim tashme te lidhur me muziken perendimore, me Beatles, Rolling Stones etj. Festivali dukej si nje imitim; prape kishte permbajtje ideologjike, gezimi i jetes etj., etj. Atmosfera qe u krijua, ishte nje atmosfere qe nuk e kapnim dot qe ne fillim. U tha se ne ditelindjen e Mehmet Shehut, ne janar, Enver Hoxha foli kunder festivalit, nese e mbaj mend rreth 16 janarit. Kur foli Enveri kunder festivalit ne fillim u tha se ketu ka dicka. Megjithate filluan hipotezat, cfare do te ndodhe, cfare eshte kjo e Festivalit? U organizua nje fushate qe u rrit hap pas hapi, e keqja nuk vjen menjehere, filluan ftesat per reflektim, mbledhjet ne radiotelevizion, pse ky festival ka pasur gjera te gabuar? Pastaj befas dolen letrat qe i dergonin Hysni Kapos, disa viktima te Todi Lubonjes dhe Fadil Pacramit, qe qene hequr nga puna, nderkohe qe ata ishin militante besnike partie.
Si perjetohej kjo ne familje?
Po ne familje dora-dores, qe ecnin gjerat, fillonte rritej shqetesimi. Shqetesimet e para ishin se kjo mund te sillte nje transferim, nje heqje nga ajo pune; pastaj erdhi fjalimi i 3 marsit te Enver Hoxhes, ku ai tha nje fjale qe ishte shume e forte, qe trondiste me shume. U themi ketyre, e kishte per Fadil Pacramin e Todi Lubonjen,me cilin jeni, jeni me ne apo kunder nesh?.
Atehere ju e kuptuat qe per babane tuaj mund te merrej nje ndeshkim?
Im at ishte njeri me eksperience, une isha i ri. Une kisha me shume besim se e keqja nuk do vinte ashtu si erdhi. U kuptua qe dicka do te ndodhte, por, megjithate, kishte kohe qe ne Shqiperi nuk kishte pasur goditje ne ato nivele. Deri ku do te shkonte? Do te kerkohej nje autokritike dhe kaq, apo do te perjashtohej nga Komiteti Qendror dhe do te ngelej ne parti, apo ndoshta do ta zbrisnin ne kandidat te Komitetit Qendror. Me sa kujtoj une, pastaj erdhi momenti i nje takimi me Hysni Kapon, i cili u komunikoi te dyve vendimin e marre pas mbledhjeve qe u bene ne RTSH me tim at dhe me Fadilin ne Komitetin e Partise se Tiranes me te deleguarit e Komitetit Qendror, qe drejtonin situaten, qe demaskonin, denonconin gjerat. Ky i komunikoi tim eti se do te shkonte drejtor i Ndermarrjes se Ndertimit ne Lezhe, kurse Fadilit drejtori i minieres ne Fushe-Arrez. Por, cka eshte me e rendesishmja, u kerkoi te reflektonin e ti jepni llogari partise ne Plenumin IV, qe do mbahej ne qershor, se pse kishin vepruar kunder saj. Kjo eshte faza e mbetjes anetar i Komitetit Qendror.
Babai juaj qe kishte eksperience, e ndiente qe kjo ishte paragoditje? E kuptonte?
Po, besoj. Mos te harrojme se nderkaq fillon propaganda neper shtyp, fillojne njerezit qe shkruajne, ti etiketojne si armiq te rrezikshem.
Ju filluat te kishit frike?
Ne ate rini, une kisha me shume deshire per ta sfiduar friken. Nder shoket e mi kisha prape nga ata donin te tregonin nje lloj solidariteti. Pati edhe nga ata qe prinderit u thane: kujdes, se ketu ka dicka.
Pati miq qe u larguan?
Pa dyshim. Por kishte edhe njerez qe ngelen afer deri ne fund. Nuk shkoje dot me ne shtepite e tyre, pasi prinderit kishin shqetesim. Pa dyshim qe vjen nje faze e tille. Filluan mbledhjet ne universitet, demaskimi i veprimtarise armiqesore te atyre dhe atyre. Kur beheshin te tilla goditje, keto shoqeroheshin me nje propagande te madhe ne shtyp, ne mbledhjet e partive, ne organizatat e rinise.
Si ishte ky momenti i pare i kesaj vetmie, ose izolimi qe po e quaj une, kur fillonin te largoheshin shoket, te afermit, miqte...?
Une, personalisht, nuk e kam jetuar, pasi isha ne mes te rinjsh, qe kishin nje lloj deshire per ta sfiduar kete autoritet, me rrinin afer nje pjese. Me kujtohet kur mbarova vitin e peste, do te behej biografia, do te behej edhe biografia ime, do te flisnin shoket e kursit per biografine e njeri-tjetri, qe do te percaktonte pastaj se ku do te punoje. Pati djem ne kurs qe me kuraje u ngriten dhe folen mire per mua. Nderkohe qe sekretarja e partise nderhyri e tha: shikoni se ky eshte shprehes i modes se degjeneruar, me floke te gjate etj..
I mbaje vertet floket e gjata?
I mbaja te gjata relativisht, aq sa filluan edhe barsoletat.
Kur u arrestuat, ne cilen date dhe dite edhe ku?
Mua me arrestuan ne shtepine e babait, ne Lezhe. Ishim ne nje dhome, kisha dy femije te vegjel, sapo kishin lindur, vajza e madhe 1 vjec e gjysme dhe vajza e vogel nje muajsh, isha me ish-gruan. Erdhen ne mengjes heret, ne pese te mengjesit.
Ishit zgjuar?
Jo, jo. U zgjua nena dhe tha kerkojne Fatosin. Gruaja ime cuditerisht pati nje ndjenje me te forte se une, leshoje nje hi!, nje ndjenje keshtu... Une u vesha.
Kush ju kerkonte?
Me kerkonte nje burre, qe me pas mesova se ishte operativi i universitetit, me sa kujtoj, qe merrej me studentet. Me moren me nje Gaz, por nuk me thane je i arrestuar. Ky eshte interesante si moment, megjithese nuk dua ti konsumoj se dua ti shkruaj keto. Kam urdher te te dergoj ne Tirane, te duan ne Tirane, me tha.
Ne cdate ishte?
25 korrik 1974.
Ju ishit 23 vjec?
Po. Ishte koha kur behej Plenumi V per te goditur Beqir Ballukun, per kuriozitet. Ky njeri u soll mire, me xhentilese.
A kishit menduar ndonje moment deri asaj kohe qe do te arrestoheshit?
Pa dyshim. Ne fakt mendimi i arrestimit ishte vazhdimisht, por se si mund te vije eshte e cuditshme dhe nuk e pret, nuk e mendon. Fakti lidhet me friken time, une kisha fshehur shkrimet e mia. Pese ditaret e universitetit qe kisha shkruar per pese vite dhe nje antiroman, qe kisha shkruar.
Ku ishin fshehur?
Ishin fshehur ne shtepine e xhaxhait dhe Sigurimi kishte arritur ti gjente. Historia eshte shume e gjate. Keshtu qe, kur une u arrestova, i kishin gjetur keto.
Rikthehemi te momenti. Ju thane qe u ka dhene urdher tju shoqeroje ne Tirane...
Dhe gjate rruges une e pyeta, mos me eshte djegur shtepia, mos me kane hapur shtepine. I beja ndonje pyetje keshtu.
Si reagonte?
Ky jepte pergjigje evazive, pa ndonje tension. Ata ishin ustallare, kuptohet. Ajo qe me beri pershtypje ishte se me cuan ne Drejtorine e Brendshme te Tiranes. Aty ishte heret, nuk kishin ardhur drejtuesit, shefi i hetuesise, drejtori, dy personat kryesore qe une takova me pas atje. Atje mendova se mund te deshironin ndonje informate, ndonje te dhene a ku di une. Kur kerkova te shkoj ne banje, aty kuptova qe kishte dicka tjeter.
Per cfare arsye?
Mendova te nisem, sic shkon njeriu, vetem ne banje. Kur ai zoteria bashke me ate qe ishte aty, erdhen dhe u futen edhe keta ne banje. Ou, thashe une, po keta qe erdhen ne banje! Aty kuptova qe keta ishin aty per te mos me lene te iki, se kishin frike se mund te ikja. Pastaj erdhi shefi hetuesise bashke me Kapllan Sakon, quhej. Me duket se ky ka qene ne Sigurim te Shtetit, drejtor ose nendrejtor. Ky eshte nje moment interesant, pasi une u futa ne zyren e tyre, nje djale i ri, ne ate kohe me dukej vetja i madh, por kur shikoj 23-vjecar, tani them sa i ri kam qene. Sakoja me tha: te kemi marre te te pyesim se cilat jane pikepamjet e tua politike. Tani ne ishim mesuar, se edhe ne ishim pjese e asaj jetes se dyfishte, qe flisnim ato qe duhet te thuheshin, ato qe mendonim vertet nuk i thoshim publikisht, i thoshim me shoket e me miqte. Perballe disa hetuesve, une nuk mund te thosha pikepamjet e mia politike. Keshtu qe, reagova e u thashe qe po me bie si bombe kjo pyetje, ne kuptimin: pse ma beni kete pyetje. Si bombe te te bjere, me tha ai. Vura re edhe se kur hyra nuk me dhane doren, si zakonisht qe jepet dora; kishte nje distance. Qe ti bie shkurt, ata kishin ne dore shkrimet e mia, ku une kisha shkruar kundra. Ai filloi te nxjerre disa gjera qe une i kujtoja qe i kisha shkruar, te urdherojne idiotet, ne kete pellg idiotesh. Aty e kuptova qe mbarova, qe i kane gjetur shkrimet, se si i kane gjetur se di, por mbarova, thashe. E gjithe lufta ishte kush jane keta idiotet. Hajde thuaj ti qe eshte Enver Hoxha ky idioti.
Edhe cfare i thate?
Ne fakt, ajo pjese ishte e ditarit te Lacit, ku kisha qene heret aty, qe atehere fillonte ditari. U thashe, kane qene disa njerez atje ne Lac. Por, une shkruaja aty jo vetem ketu ne Lac, por edhe ne Tirane, nuk mund tu thosha Enver Hoxha. Dridhesha, mundohesha te gjeja nje variant keshtu edhe i thosha qe kam qene edhe shume i merzitur ne ate kohe. Pse i ke fshehur keto shkrime?, tha. Ti ke pritur te permbyset regjimi qe i ke fshehur keto, ti botosh kur te permbyset regjimi. Mirepo nuk mund tu thosha qe prisja te permbysej regjimi. Po i kam fshehur se i kam dashur, pasi ishin shkrimet e mia dhe kisha frike se, meqenese goditet babane, mund te mi gjenit. Njeriu gjen ato menyra e veta per te shpetuar. Donin deklarata qe ti i ke fshehur se prisje ti botoje, pasi te permbysej regjimi. Por, une se thosha dot kete.
Si mund te kerkohej ti realisht permbysjen e nje regjimi, ne te cilin babai yt ishte nje nga drejtuesit?
Ai me tha, ti je me i poshter se yt at. Ky Kapllan Sako, me ka ngelur ne mendje. Duhet te dish nje gje, qe njerezit e kishin kete koshience, qe po te shkoi fjala atje se ke share Enver Hoxhen, mbarove, je brenda.
Ne ate moment ju arrestuan?
Fill pas kesaj me moren dhe me cuan me nje Gaz nga ato te deges ne burgun e Tiranes, ku, pasi bene ato kontrollet, me dhane nje dyshek kashte, dy batanije, dhe me futen ne biruce.
A patet nje moment kur ju futen ne biruce dhe menduat qe ishte nje keqkuptim dhe do te zgjidhej, apo ishit te bindur tashme qe denimi juaj do te ishte i gjate?
Jo, nuk pata shprese ne ato kushte, duke ditur peshen e atij shteti dhe idene, qe ishte krijuar te mitit te tmerrshem te Sigurimit, te burgosjeve.
Cakuze patet?
Agjitacion e propagande.
Sa vjet u denuat?
7 vjet.
Burgu ishte nje realitet krejt i panjohur per ju. Cila ishte impresioni i pare qe patet ne perballje me te?
E para duhet te kesh parasysh qe kur kalon nje kohe te gjate ne biruce, ne vetmi ose me nje spiun birucash (ashtu e kisha une) ke nje nevoje per njerez. Zakonisht rruga qe kalonin te burgosurit ishte dalja ne kaush. Kaush quhej ajo dhome e burgut, poshte ne katin e pare, ku mblidheshin te burgosurit e te gjitha rretheve dhe prej ku shperndaheshin neper kampet e burgjeve te Shqiperise, pas denimit.
Sa veta kishte kaushi ne momentin qe ju u denuat?
Kaushi kur shkova une, nuk mund ta them dot me saktesi, por zakonisht kaushi permbante afersisht 20-30 vete, te cilet shperndaheshin dhe ngelte qe te vinin te tjere.
Cperberje ishin?
Keta ishin te ardhurit e rinj, plus ndonje i burgosur i vjeter, qe transferohej nga nje kamp ne nje kamp tjeter.
Kryesisht te shkolluar?
Ne pergjithesi them se kaushi ishte nje moster e gjithe burgjeve per nivelin e te burgosurve. Kishte nga te gjitha kategorite. Duhet te kemi parasysh nje gje, qe ne periudhen qe shkova une, behet fjale per vitet 70-74, pastaj filloi goditja ushtarake, ne ekonomi, ne nafte e te tjera me radhe. Ne ushtri e para pas nesh. Ne ate kohe, une gjeta ne Spac atehere rreth 400 te burgosur, te cilet ishin nga te burgosurit e staxhionuar, qe kishin nje kohe te gjate ne burg. Pastaj filloi vala e re; brenda shtate vjetesh shkuan ne 1500.
Nga 400 ne 1500?
Po, u mbush. U rriten shtreterit, nga dy kate u bene tre kate, u shtua, u shtua. Prandaj perberja ishte nje cike heterogjene, duhet te keni parasysh qe ishte nje periudhe ku vitet 60 per mendimin tim, ka qene nje periudhe qe ka pasur me pak te burgosur dhe ne perberjen, deri ne viteve 70, ishin te deklasuar te vjeter qe ishin denuar. Ajo pjesa intelektuale e pare ishte liruar. Se eshte nje lloj miti sikur burgu ishe i mbushur me intelektuale. Aty gjeje edhe shume njerez te thjeshte. Nese do te pyesesh per arsimin, nje pjese e mire nuk ishin me arsim te larte edhe per nje arsye shume te thjeshte, se Enver Hoxha beri ate qe quhet dhe lufte klasash; klasat e permbysura nuk i lejonin te shkonin ne arsim te larte, deri ne shkolle te mesme mund te shkoje. Keshtu qe, kur shkova une gjeta njerez me shkolle te mesme, njerez qytetare, qe kishin tentuar te arratiseshin, per agjitacion, fshatare te denoncuar andej kendej. Pas viteve 70 kur filloi goditja e liberalizmit, filluan te vine edhe nga njerezit e partise, qe kishin bere edhe shkolla. Une gjeta njekohesisht aty edhe pak vete, por te rendesishem si te burgosur, qe qene te goditurit e viteve 60 si Fadil Kokomani, Vangjel Lezho. Keta ishin disa grupe intelektualesh qe kishin mbaruar shkollen ne Lindje dhe qe qene goditur pasi qene kunder prishjes me BS.
Si ishte gjendja e burgjeve ne ate kohe?
Tani une Spacin e gjeta ne periudhen pas revoltes. Ne 73-shin kishte ndodhur e famshmja revolte e Spacit. Flitej qe perpara revoltes, meqenese ishte edhe liberalizmi, ishte nje situate ku te burgosurit kishin pasur hapesira lirie, ne jeten e tyre te brendshme.
Po kushtet?
Kushtet, po ti shohesh sot, jane mjerane. Por aty nuk behej fjale me per kushte, por per raporte me policine, raportin me birucat.
Ne ckuptim?
Sa here te fusnin ne biruce, sa here te kontrollonin, cfare lirish te linin per te levizur, sa here kontrolle te benin, si te silleshin; nese punoje shume apo pak cfare do te ndodhte. Une e kam gjetur Spacin ne nje gjendje te llahtarshme. Domethene Spaci ishte nje sketerre ne kuptimin e raportit, me policine, me shtetin. Gjeta police qe mbanin distance te jashtezakonshme, gjeta njerez qe ndeshkoheshin neper biruca per hic gje.
Ushtrohej dhune neper burgje?
Pa dyshim. E para e punes, dhune ishte vete puna.
Dhune fizike flas. Ndeshkime?
Ndeshkimet qe gjeta une, qe ishin me te shpeshta, ishte lidhja me hekura, kur nuk beje punen sa duhet, kur i thoshe ndonje fjale brigadierit, apo rojes se punes, policit, nese nuk realizoje planin, normen - ky ishte i famshmi cikli qe ndryshe quhej, material - trupa - bira. Duhet te hiqje materialin, duhet te vendosje nje pale trupa, e te beje birat qe te behej plasja, qe te vinte turni tjeter qe perseri te hiqte materialin, te vinte trupa, te bente bira qe te behej plasja, qe te ecte galeria deri te bakri apo piriti. Pra, mosrealizimi i ketyre te kushtonte ose lidhje me hekura ose futje ne biruce.
Si lidhje me hekura?
Lidhja mbrapa, qendroje 2-3 ore me pranga te shtrenguar deri ne zero, thoshim ne, domethene deri ne kocke.
Me duart prapa?
Po.
I lidhur?
Po.
Ne kembe apo ulur?
Ne kembe.
Ishte nje ndeshkim i tmerrshem...
Po, ishte nje ndeshkim qe te linte plage duart dhe aty gjeja me interesante - se detajet jane shume interesante - me kujtohet, ka qene modifikimi i te famshmeve pranga gjermane. Keto ishin ne forme U-je me nje hekur ne mes. Duart futeshin nga prapa, ne te dy hapesirat e kesaj U, qe ishte e ndare me nje vide ne mes dhe me nje piaster qe zhytej dhe qe e zvogelonte kete hapesire me nje flutur qe e vidhoste, e shtrengonte kete. Ne prangat gjermane, hekuri vide i mesit e kishte hapin shume te madh, dhe flutura nuk kishte fuqi shtrengimi shume. Ngecte te kocka dhe polici e linte pasi kishe arritur. Ndersa keta i kishin bere nje modifikim, ne vend qe te vendosnin viden gjermane me hap te gjere, e kishin bere me hap te ngushte viden. Domethene flutura qe shtynte pjastren ecte sa te doje ti, pasi vida me hap te vogel ecen pa fund.
Edhe prangat i kishin modifikuar?
Po, i kishin modifikuar nje pjese, si ne gjalpe hynte ajo. Ndonjehere polici priste qe te shikonte qe te binin te fiket per te ndaluar. Ndeshkimi kryesor ishte biruca.
Sa qendroje aty?
Nga 5-10 dite deri ne nje muaj.
Sa e madhe?
Biruca ishte nje hapesire nje meter e gjysme me nje e cerek, ishin kater biruca, me nga nje dere secila.
Nuk mund te rrije shtrire besoj?
Ndoshta sa nje trup njeriu e gjate. Dy veta flinin keshtu, kur beheshin kater flinin me kembe ne mure, pasi ne vere i fusnin shume.
Kater veta ne nje biruce?
Po se ne vere i fusnin shume edhe ndonjehere fusnin edhe gjashte qe te vuanin nga vapa.
Si mund te flinin gjashte vete?
Po, por ishte forme ndeshkimi.
Nje muaj atje?
Po.
Cfare temperaturash kishte ne dimer dhe cfare temperaturash kishte ne vere?
Ne Spac arrinte deri ne -13,-17 grade ne dimer, ne vere ishte shkemb, ishte shume vape, djegie e madhe.
Cfare perdorej ne dimer ne -13 apo -17 grade?
Tani te tregoj une metoda te pafund qe nxjerr i burgosuri per te mbijetuar, qe jane me te vertete gjera interesante. Per shembull, aty njeriu meson gjerat me te thjeshta per ngrohje si qendrimet kurriz me kurrize ngjitur, qe te pakesosh kontaktin me siperfaqen e ajrit te ftohte. Domethene ky qendrim apo mbledhja e trupit pakeson siperfaqen e kontaktit me te ftohtet. Keshtu qe, duke pakesuar siperfaqen, ben qe ate ngrohtesi qe ke brenda, ta ruash sa me shume. Nje instinkt ky qe e ka njeriu. Pastaj metodat per te futur dhe per te mbajtur batanijen brenda, pasi nuk ta lejonin. Batanijet ti jepnin ne darke nga ora 9 dhe ti hiqnin ne 5.
Pse nuk i linin?
Qe te kishe ftohte, qe te vuaje, sigurisht. Variantet qe gjenin te burgosurit per te mbajtur batanijen brenda qene lloj-lloje, sipas policit te cilit i njihnin stilin e kontrollit. Njeri kishte nje stil, tjetri kishte nje stil. Njeri thoshte ngrini derrasat, se kishim nje pale derrasa aty dhe ky kontrollonte se mos e kishe futur batanijen aty. Ketij ia mbanim batanijen prapa kurrizit tone dhe i rrinim perballe. Atyre qe thoshin, kthehu mbrapa per te na pare kurrizin ua fusnim nen derrasa. Aty kam pare edhe mrekulline se si mund te besh nje batanije te qendroj ne nje cep te tavanit te biruces, pa e mbajtur me asgje, vetem duke e shtrenguar dhe duke shfrytezuar hapjen e batanijes. Pastaj mund te te flas per lidhjen e batanijes me nje fill spangoje qe, kur mbylleshin dyert, ti e terhiqje dhe e fusje brenda qe poshte deres. Ishin edhe rastet kur te burgosurit qe liroheshin nga biruca linin batanijen e tyre atje qellimisht dhe kjo pritej copa-copa, rripa-rripa dhe me to lidheshin gjunjet, e pjeset e trupit qe ndjenin me ftohte.
Po per nevoja personale, ju nxirrnin jashte?
Po na nxirrnin ne korridorin e birucave, ku qe dhe banja tre here ne dite per ushqimin dhe nevoja personale. Gjysme ore kishte ajrosje biruca, pastaj pjesa tjeter kalohej mbyllur aty brenda.
24 ore i mbyllur ne ate biruce?
Po.
Ju ka qelluar shpesh tju mbyllin?
Po, pasi u denova heren e dyte. Kur me kthyen ne Spac, nuk pranova me te punoj ne miniere. Pasi megjithate, tmerri me i madh per mua mbetet puna ne miniere.
Kishte rrezik aksidentesh?
Kane vdekur disa, disa edhe jane paralizuar, kishte rrezik shembjeje, ku binin blloqe dhe disa kane vdekur dhe disa kane ngelur te paralizuar. Une refuzova te punoj, pasi mu shtuan edhe 16 vjet tjera, te punoja aty ishte nje skandal dhe thashe po bej nje rezistence, te deklaroj qe nuk punoj dhe te iki. Bera 4 muaj biruce rresht, nje cikel birucal ku i kam provuar te gjitha, greven e urise, rrahjen...
Si mund te rezistoje organizmi ne ato temperatura minus?
Shume njerez jane semure, pa dyshim. Por mos harro qe, sic thashe, edhe mosha e re, edhe imuniteti, pa dyshim ndihmojne kur flasim per te ngrohtin apo per te ftohtin. E vetmja ngrohje qe kam njohur ishte ajo kur dilnim nga galeria, canim ndonje dru dhe e ndiznin dhe ngroheshin.
Po jashte biruces ne ckapanone flinit? Sa veta ishit?
Jashte biruces ne Spac fillimisht ka pasur baraka, pastaj u ndertuan dy ndertesa te medha qe jane edhe sot, besoj se jane, kam qene disa here. Keto qene ndertesa normale, me dhoma qe fillimisht une i gjeta me dy kate shtreterish qe beheshin afro 25 te burgosur, pastaj sic thashe, kur u mbush u bene 40-45 ne nje dhome.
Sa ishte dhoma e madhe?
Ishte 5 ose 6, me 5, qe mbanin rreth 40 veta ne tre kate.
Ne nje interviste qe kam pyetur Maks Velon, qe ka qene se bashku me ju ne burg, me eshte shprehur qe nje nga gjerat me tmerrshme qe kishte burgu, ishte ridenimi. Nje nga gjerat qe psikologjikisht te shkaterronte. Ju keni qene nje nga ata njerez qe jeni i ridenuar. Sa vjet burg kishit bere kur moret ridenimin?
Une kisha bere afro 5 vjet. Me kishin mbetur edhe dy.
Si ndodhi? A mund te ma pershkruani?
Me pare dua te them kete, ridenimi, sic ju ka thene Velo, ishte nje nga presionet e medha, mekanizmat e medha te dhunes. Une fillimisht kur shkova ne burg, mezi po prisja te shkoja ne vendin e lirise, ku me ne fund mund te thosha cte doja. Mendova qe atje do te gjeja shoket e mi, ata njerez me te cilet ndajme te njejtat ideale. Por gjeja e pare qe gjeta atje ishte frika dhe terrori i madh nga ridenimi. Burgu nuk ishte ashtu sic e kisha imagjinuar, kishte edhe ai mekanizmat e veta te survejimit. Ndahej ne njerez te mire dhe njerez qe spiunonin, me te cilet nuk duhet te rrije se te denonin.
Kishte shume spiune?
E kam veshtire te them. Por mendoj se kishte, pasi nje pjese jane rekrutuar ndermjet shtrengimit dhe besoj se kishte. Por, ama kishte nje gje, qe asnjehere nuk e merrje vesh ekzakt, kjo e bente me te frikshme kete pune. Pra, ajo qe gjeta une aty, fatkeqesisht, ne vend te kesaj lirie, ishte nje situate ku duhet te gjeje njerezit e tu te besuar, me te cilet te ndaje mendimet, perseri si ne jeten e lire, por akoma me shume presion. Me pjesen tjeter duhet te ishe apolitik, nuk duhet te flisje per politike dhe njekohesisht te mos shoqeroheshe me ata qe quheshin deshmitar profesioniste.
Sa here i takonit familjaret?
Rregullorja e burgut kishte dy takime ne muaj, me 10 ose 15 minuta. Por, mos harrojme qe per te ardhur ne Spac, familja ime per shembull, qe ishte e internuar ne Lezhe dhe pastaj ne fshatrat e Lezhes duhet te vuante shume. Pasi atehere nuk kishte makina dhe duhet te dilnin e te nderronin kushedi se sa makina, deri tek Ura e Zogut per ne Rreshen, pastaj nga Rresheni per ne Rreps, pastaj nga atje per ne Spac. Qene kamionet, qe merrnin bakrin atje. Me keto behej transporti, ne kushte te llahtarshme. Shpeshhere e benin ne kembe 5 kilometershin, Rreps- Spac. Mos te harrojme qe mundesite ekonomike nuk ishin, pasi njerezit qe jetonin ne internime mezi mbaheshin gjalle. Babai im ishte ne burg dhe familja ime duhet te shkonte edhe atje. Kishte shume familje qe ishin me dy njerez dhe te ndare se nuk i linin bashke. Keshtu qe, ne fillim familja vinte pak me shpesh pasi shiste ndonje gje dhe vinin me shpesh, nje here ne muaj ose dy, pastaj nje here deri ne tre muaj dhe periudhen e fundit deri ne nje here ne vit. Kishte te tjere qe kishin kushte pak me te mira dhe nuk i kishte goditur regjimi aq fort, i kishin lene familjen ne Tirane, per shembull, dhe ata vinin me shpesh, nje here ne muaj.
Sa ushqime lejoheshin te sillnin?
Ushqimet fillimisht qene pak kile, por pa kufizim, pastaj, me sa kujtoj, vune nje sasi te kufizuar tre-kater kilesh. Familja ime bente cishte e mundur. Ushqimeve u benin nje kontroll te imet, po te sillnin kek e keshtu gjerash, p.sh., i benin cope-cope, vezet i hapnin.
Perse?
Per shume gjera po te besh pyetjen pse?, do te pergjigjem me banalitetin e te keqes, se banal ishin keta njerez. Mos te harrojme qe njerezit qe futeshin ne burg shikoheshin si qenie qe sa per shpirt po i mbajme gjalle, sic mbajme gjalle kafshet, sic kemi ne idene per kafshen. Ti thyenin e ti benin cope-cope ushqimet, atje ishte normale.
Si arrinit te shkruanit ne burg? Kam pare nje roman qe keni shkruar Flete duhani...
Ai roman i perket periudhes se Burrelit. Eshte nje periudhe e fundit te jetes sime ne burg, 3-4 vitet e fundit. Atje nuk jetohej si ne Spac jashte. Atje 22 ore do te rrije i mbyllur, vetem dy ore kishte ajrosje. Ne Burrel te burgosurit kishin mundesi te shkruanin, nuk u hiqej kjo e drejte, por beheshin kontrolle nje here ne dy jave. Ajo qe keni pare ju eshte nje kopjim si te thuash, ne leter duhani, i nje romani qe kam shkruar une, qe te ruhej, te fshihej, brenda nje kapaku te nje libri, prapa. Keshtu qe ne rast te nje kontrolli te policise, - ku edhe te merrnin, kur u tekej, gjerat e shkruara - ajo te mbetej. Shkruhej me nje laps te mprehur.
Lajmet si i merrnit ne burg?
Per lajmet do te permendja nje pasazh nga Mbreti Lir, i Shekspirit. Ka nje moment qe mbreti i thote njeres prej bijave te tij: hajde te shkojme ne burg qe te mesojme se cfare po ndodh ne oborr. Ka kuptimin qe i burgosuri, duke qene se fati i tij eshte shume i lidhur me zhvillimet jashte, ka antenat e veta, me te cilat merr vesh se cfare po ndodh. Cilat ishin keto antena dhe ku drejtoheshin? Kryesisht ishin ndonje gje qe rreshqiste nga familjaret, ndonese takimet beheshin me polic, por mbi te gjitha te rinjte qe vinin, te cilet sillnin informacionet e reja te fundit, me detaje. Leximi neper rreshtat e gazetes, Zeri Popullit, ku e gjeje lajmin neper rreshta. Ne ndonje rast te vecante, sidomos neper burgje pak me liberale sesa Spaci, ndonje kontakt qe kishin te burgosur te vecante me ndonje polic, qe leshonte ndonje fjale, pasi ne Spac ishin shume te mbyllur.
A eshte e vertete qe ju vinin te lexonin veprat e Enver Hoxhes ne burg?
Jo, nuk na vinin te lexonim, por na benin nje lexim te detyruar. Se ka nje ndryshim, nuk do te thote se na jepnin librin qe ta lexonim, por, sipas burgut, keto na lexoheshin kolektivisht. Ne Spac behej ne nje salle, qe ishte mensa, dhe leximi kishte orarin e vet. Ata qe ishin ne pune e kishin me detyrim gjysme ore lexim gazete - ne fakt, jo vepra te Enver Hoxhes, por Zeri i Popullit. Kur kthehej turni i pare nga puna, pasi behej apeli, rreth ores kater lexohej gazeta nga nje i burgosur per gjysme ore.
Me detyrim?
Do te rrije atje, nuk mund te shkoje jashte dhe te mos degjoje. Kjo do te thoshte biruce direkt. Ndersa papunesia e kishte dy ore leximin e veprave te Hoxhes, me pak pushim paradite, kurse gazeten pasdite. Flas per papunesine, per ata qe ishin semure dhe nuk punonin.
Si ndodhi ridenimi dhe cila ishte akuza? Ju keni shkruar nje liber shume interesant per kete.
Aty ishte, sic te thashe, nje situate ku nje pjese njerezish, ne menyre te cuditshme ndiheshin qe ishin ne shenjester, se nuk do te liheshin te liroheshin. Nje pjese ruheshin, por nje pjese e ndjenin qe ishin me ne shenjester. Ishte nje nuhatje apo sinjal qe vinte andej-kendej. Pergjithesisht zgjedhja qe bera une, pasi e dija qe ishte rreziku i ridenimit, qe te ruhesha, por rreziku i ridenimit nuk do te thoshte qe te shkoje te spiunoje te tjeret per te shpetuar. As te rrije me ata qe konsideroheshin pjese e komandes, por te ruheshe ne ate rrethin tend. Kush ishte denuar pak, se kush ishte denuar shume ishte me i hapur per te folur, por pergjithesisht situata e burgut ishte mjaft e tensionuar, nuk ishte ashtu sic mund te mendohet ne liri. Flas per Spacin e viteve 70, se atehere erdhen ridenimet. Mua me erdhen disa fjale qe shiko se operativi ka thirrur e pyetur njerez per ty, se interesohen per ty, as une nuk e di se si, por fakti eshte qe tani, qe kam mundur te marr vesh disa gjera, kam mesuar se dosja ime une eshte rihapur nje vit para se te ridenohem.
Pra, ishte e vendosur qe ti te denoheshe?
Ishte e vendosur dhe rasti im qelloi me dramatik. Pasi zakonisht ata qe ridenoheshin ne burg, ridenoheshin per agjitacion propagande.
Po ju?
Ndersa rasti im lidhet me denimin e Fadil Kokomanit dhe Vangjel Lezhos. Historia eshte kjo: Fadil Kokomanit, Vangel Lezhes, Xhelal Koprenca ishin tre te burgosur qe kishin bere 16 vjet burg dhe qe kishin per te bere 10-15 te tjera. Ishin denuar rreth 25 vjet. Ne vitin 78, Fadili e Vangjeli vec dhe Xhelali vec, meqenese ishte koha kur u ndje qe Shqiperia po prishej me Kinen - te mos harrojme qe te burgosurit benin edhe politike, e ata te dy ishin edhe gazetare - u hipi nje ide te shkruanin letra Komitetit Qendror kunder Enver Hoxhes, kur kerkonin ndryshimin e vijes politike. Aty ndjehej rreziku qe te kanosej, por keta paten nje kuraje, per mua te jashtezakonshme. Fadili e Vangjeli, meqenese ishin komuniste, leniniste, anti-staliniste, kerkonin futjen e Shqiperise perseri ne kampin e Lindjes, ne socializmin humanist, sic e idealizonin ata, duke qene ne burg qe nga vitet 60. Xhelali kerkoi lidhjen me SHBA-ne, sic po lidhej Kina. Dhe ai prape ishte ne dezinformacion, dukej sikur Kina po merrte nje drejtim qe sishte ne fakt i vertete. Ishin dy letra te burgosurish, tek e fundit, qe shkruanin nga burgu. Historine une e kam shkruar po smund te them se e di deri ne fund gjithe te verteten. Keta sigurisht e moren parasysh nje denim per agjitacion propagande per kete. Por cndodhi? Keta u moren, u arrestuan e u denuan per agjitacion propagande, per letren 10 vjet. Pastaj - ketu eshte enigma - ose dikush mbeti i pakenaqur per kete denim, ose ishte bere plan qe pas denimit per agjitacion te ndodhte ajo qe ndodhi - dhe per kete se di kush e ka marre vendimin. Ndoshta Enver Hoxha, ndoshta thone Hysni Kapo nepermjet Enver Hoxhes, ndoshta Sigurimi vete per tu treguar servil ndaj tyre. Keta donin ti denonin jo kaq keta njerez, por me vdekje dhe, qe ti denonin me vdekje, duhej nje tjeter nen i Kodit Penal. Se duhet te keni parasysh qe ne ate regjim, prej kohesh, nuk behej fjale me per zhdukje pa gjurme, te tipit u vra diku. Kishte kohe qe kishte mbaruar kjo. Pushteti ishte aq i sigurt me mekanizmin shtypes qe kishte ngritur, saqe te conte ty ne vdekje nepermjet nje gjykate, keshtu qe te binte ty pergjegjesia. Ata kerkuan nje nen te Kodit Penal, qe nuk ishte si agjitacion propaganda nga 3-10 vjet, por qe ishte nga 10 deri me vdekje, pra qe te kishte denimin me vdekje brenda. Gjeten nenin e krijimit te nje organizate kriminale. Ndoshta ideja ne paranojat e tyre ishte qe te ndeshkonin edhe disa te tjera rreth e rrotull tyre qe te krijonin nje goditje me te forte. Keshtu qe, keta zgjodhen njerez, qe i kishin ne liste, per pjesetare te organizates, sic me zgjodhen mua ose i zgjodhen aty per aty.
Patet frike qe do te denoheshit me vdekje?
E kam pershkruar ne liber. Frika me e madhe vinte nga fakti se ishte nje akuze qe nuk ekzistonte. Dhe kur nuk ekziston akuza, atehere ke me shume frike, pasi derisa e kane ndertuar kane nje qellim, pse te mos me fusnin ne agjitacion, por ne nje nen me vdekje. Ishte nje presion i madh, ne nje gjyq me dyer te mbyllura.
Ne fund u denuat me?
Ne fund u kuptua qarte qe i gjithe skenari ishte qe te denoheshin me vdekje keta te tre dhe te ndeshkoheshin te tjeret rreth e rrotull. Fadil Kokomani dhe Vangjel Lezho u denuan me vdekje. Edhe Xhelali. Une u denova me ta, meqenese si nje djale ish-komunisti me futen ne organizaten e tyre. U denova me 16 vjet te tjera, domethene me shkoi 23 vjet.
Kur e ndjete ne burg qe situata po ndryshonte?
Ne burg shume vone eshte ndiere. Mos te harrojme qe regjimi kishte nje propagande te vazhdueshme. Edhe pas vdekjes se Enver Hoxhes pati disa iluzione gjate viteve 80. Pati nje iluzion, madje, edhe kur u godit Mehmet Shehu, se mund te kete nje goditje te ekstremizmit, te radikalizmit te Mehmet Shehut dhe Kadri Azbiut. Kurse perkundrazi, ai i quajti keta pjese e grupit te madh. Pati pak shprese kur vdiq Enver Hoxha, se u be nje amnisti e vogel. U hoq pak frika e ridenimeve pas viteve 85, por nuk eshte se u hoq fare. Ndersa deri vone, kur filluan ngjarjet ne Lindje me renien e Murit te Berlinit, te them te drejten, meqenese Shqiperia ishte e vecuar nga kampi i Lindjes, mendova qe ne do te ngeleshim te vecuar. Nuk kishim informacione te sakta per gjendjen ekonomike te vendit, a mbahej dot apo jo. Nje nga shkaqet e dorezimit ka qene rrenimi ekonomik. Keshtu qe, befas ne vitet 90, filloi te ndihej dicka. Na futen televizore ne burgun e Burrelit, na futen ca shtreter me te mire dhe befas filluan te lirojne disa te burgosur qe kishin kaluar 25 vjet burg. Pasi aty ka pasur te burgosur qe kane bere edhe 37 vjet edhe 42 vjet burg. Si permend njeri; Sami Dangllia quhet, nuk ia ze njeri emrin ne goje, 42 vjet denime dhe ridenime, tere jeten ne burg, ka vdekur ne burg me duket.
Pra liruan keta qe kishin kaluar 25-en. U lirua Bardhyl Belishova, qe ishte edhe me mua atje. Pastaj ndodhi transferimi i burgut te Burrelit, gje e cuditshme, ne muajin maj, nderkohe u fol qe Peres de Kuelari, do te vinte ne Shqiperi dhe befas shikojme nje boshatisje te burgut te Burrelit te atyre qe keta i konsideronin si me te rrezikshmit, ku bente pjese grupi ku qeshe une dhe disa te tjere. Ne ate kohe, une kam qene me ish- armiqte e Partise se Punes. Na moren dhe na derguan ne Kosove te Madhe, ku ishte duke u ndertuar burgu, nuk ishte i mbaruar, ishte nje ish burg i grave, qe po transformohej ne burg me regjim si te Burrelit. Por fakti qe nje burg i grave po transformohej ne burg, nuk te linte shpresen qe ti do te liroheshe. Me vone besoj se shkaku kryesor i transferimit ka qene se Peres de Kuelari kishte marre nje informacion per burgun e Burrelit dhe do te kerkonte te shkonte ne kete burg. Me duket se i ka pas shkruar edhe Arshi Pipa. Ne kete periudhe ne jemi ne Kosoven e Madhe, pra kur fillojne dyndjet ne ambasada qe kane filluar andej nga qershor-korriku.
Filluat ti merrnit informacionet me pas?
Po, pa dyshim. Lexohej shtypi, shikohej televizioni. Domethene u pa nje liberalizim, nje liri ne trajtimin e te burgosurve. Ne filluam te leme edhe floke. Pastaj me llamarinat e tavolinave te menses beme edhe nja dy antena televizioni, per te pare Italine dhe Maqedonine, aty ne burg. Megjithate, befas, nje dite te bukur na vine nga Tirana grupet speciale, na qethen me dhune, na hoqen antenat, na bene nje masaker. U nderrua rregullorja. Hekuran Isai vuri nje rregullore shume te ashper. Nderkaq, ne Shqiperi filluan ngjarjet, iku Kadareja ne France, pastaj ngjarjet studentore te dhjetorit. Formimi i Partise Demokratike. Befas filloi edhe lirimi nga burgu me grupe. Na erdhi informacioni, une kam mbetur nga te fundit.
Kur jeni liruar?
Ne 17 mars te vitit 1991.
I fundit ndoshta...
Ky ishte grupi i fundit vetem politik, se ngeli edhe nje grup me te denuar politik dhe ordiner perziere, qe i mbajten me idene se po i mbajne per krimin ordiner.
Me krijimin e Partise Demokratike e kuptuat qe do te dilnit?
Gjer ne fund kishte shprese, kishte dhe frike dhe dyshim. U mor vesh qe kishte ardhur Marteli, zv/kryeministri italian, dhe kishte deklaruar qe kishte akoma te burgosur politike qe duhet te liroheshin. Nderhyrja e tij beri qe te kryhej dhe ky lirim i fundit, pasi donin te na mbanin. Dhe interesant, si eshte miti qe krijohet i te burgosurve. Dyshoj qe na kane mbajtur deri me 17 mars qellimisht se nga 17 deri 31 mars (dita e zgjedhjeve te para pluraliste) eshte me pak se dy jave qe, sipas ligjit, eshte afati i fundit per regjistrim per deputet. Dhe ata ndoshta mendonin se do te dilnim dhe me vrap do te regjistroheshin per deputet. Ndersa situata ishte shume ndryshe.
Kur ju arrestuan, pra kur trokiten ne deren e shtepise suaj ne Lezhe, late nje vajze nje muajsh dhe nje vajze 1 vjec e gjysme. I keni gjetur 18 dhe 17 vjec. Cili ishte reagimi pare?
E di cfare ka qene gjeja me e rende qe kam jetuar une diten e lirimit? Qe e mora si ogur te keq se cfare do te me ndodhte prapa. Une ne ate kohe isha me i vjetri ne burg, se ishte liruar nje pjese e atyre qe kishin bere me shume se une. Dita e lirimit eshte dita qe njeriu e pret, e enderron qe nga dita e pare qe bie ne burg. Prej 17 vitesh enderroja diten e lirimit qe te shkoja te takohesha e perqafohesha me familjen. Tani cfare ndodhi? Meqenese keta e moren vesh qe nuk lirohen, keta shqiptaret e tjere, bashkevuajtesit tane qe po i mbanin per krimet ordinere, menduan si ti bejme ne qe te vijne ketu dhe te te kujtohen edhe per ne. Ata, kur dolen ne ajrosjen e mengjesit, se ishin te ndare nga ne, ne vend qe te behen burra dhe te marrin ndonje polic peng, ia moren policit celesat, na mbyllen neve dhe nxoren policin jashte, se ishte krijuar liri e madhe, sic thashe, dhe u thane atyre te komandes: Po nuk na erdhen ketu ne nga te drejtat e njeriut (se ishte krijuar nderkaq Forumi i te Drejtave te Njeriut), po nuk erdhen prokurore ne nuk i lirojme keta. Spartak Ngjela ishte liruar nje muaj me perpara, kishte mbaruar denimin, por kishte aty me mua te atin. Mendo csituate qesharake: ky kerkonte neper Tirane Ylli Popen e Arben Puton per ti sjelle aty qe te liroheshim ne. Keshtu na mbajten deri ne oren 7 te darkes pa u liruar. Diten qe do te lirohesh, bashkevuajtesit e tu te mbajne deri ne oren 7 te mbremjes. E kam shkruar ne liber, se mbaja nje ditar aty; ky ishte nje ogur shume i keq per ate se cfare do te benin shqiptaret edhe ne lirine qe po vinte. Kjo eshte mbresa me e forte e dites se lirimit. Pastaj erdha ne familje ne oren 9, ne darke, do flinim, ne erresire, nuk kishe ku flije. Ne ishin ne nje shtepi, te shtepia e xhaxhit, se kishin ardhur nga internimi, ne ishim 17 vete ne tre dhoma. Ishte familja e xhaxhait, familja e djalit te xhaxhait i martuar, baba im me nenen, vellai me gruan e dy femije, u futa edhe une atje me familjen time, ne bodrumin e shtepise se gjyshit.
Cili ishte realiteti qe gjetet jashte?
Realiteti ishte i mjere, por ne nuk shikonim mjerimin, por shikonim shpresen.
Cila ishte sfida e pare qe duhet te perballnit pas 17 viteve burg?
Sfida e pare ishte mbijetesa, gjetja e nje pune.
A ishte e veshtire pershtatja me lirine?
Por, une ate periudhe e mendoj megjithate si nje periudhe e shpresave te medha; njeriu jetonte edhe me pak ne ate kohe, se cmimet ishin te uleta. Ishte nje periudhe e shpresave te medha ku nuk shikohej ku flije, ku jetonte, aq me teper per ne.
Pershtatja me lirine? Varet se cfare quajme liri, se problem i veshtire ky. Lira eshte edhe nje dimension i brendshem, qe ne ne burg e kishim, mendoj. Por, tani ishe i lire nga prangat, qe eshte nje liri negative dhe po kaloje ne nje liri per te ndertuar dicka. Ne kete kuptim ishte nje liri e kufizuar shume. Cfare do te behet, ku, cfare, si, ku do shkosh? Problemi pra ishte ai i lirise pozitive, per te ndertuar. Dhe shqiptaret ne teresi, per mendimin tim, diten te lirohen nga prangat, por nuk diten te ndertojne lirine pozitive, nje liri, per te ndertuar dicka. Ne, po keshtu ishim, ne kete situate, por edhe me me veshtiresi; ishim pa shtepi, pasi familjen e kisha ne internim dhe shkova te shikoj se ku kishin jetuar ata ne internim, ne nje fshat atje per disa dite, ne Torovice. Sic thashe, ajo qe kujtoj nga ajo kohe ishte shpresa e madhe dhe ngrohtesia njerezore dhe pergjithesisht entuziazmi se tani do te zhvillohet nje...
Shpresat nuk ju kishin lene edhe pas 17 viteve burg?
Ne burg nje nga gjerat qe shikoje te shkruara neper mure qelish, ishte nje SKSKS, qe kishte kuptimin sa kam shpirt, kam shprese. Domethene njeriu shpresen e ka nje dimension te brendshem, shpresa nuk eshte nje drite qe e sheh jashte, por nje drite e jotja e brendshmja qe rri ndezur. Kur shuhet ajo, shuhet brenda. Drite mund te mos kete fare jashte, por ti e ke brenda dhe e sheh nje shprese.
Ju thate qe ju liruan duke kalkuluar edhe ditet qe te mos regjistroheshit dot per deputet. A patet ndonje moment tundimi per tu marre me politike?
Te them te drejten, patem edhe oferta. Ne nje fare menyre politike ishte edhe ajo qe zgjodha: u bera sekretar i Forumit te Drejtave te Njeriut, qe u be Komiteti i Helsinkit me prapa. Nuk pata shume deshire te futem ne Partine Demokratike apo parti te tjera, pasi ishin njerez te panjohur per mua. Pastaj te gjithe ata qe kane hyre atje, eshte interesante historia se si hyne, por me sa rezultuan ngjarjet, nuk e njihnin njeri-tjetrin. Eshte tjeter gje te krijosh nje parti me njerez qe i njeh, tjeter gje te krijosh nje parti sic eshte krijuar ajo. Tjeter gje eshte kur e krijon me njerezit e tu, me nje fryme te caktuar. Atje ca i bashkoi nje entuziazem, ca u futen per karriere. Une qendrova i rezervuar se kisha nje dyshim, me te thene te drejten, dhe me duket se koha me dha te drejte. Kisha nje dyshim, qe nuk do te funksiononte ndonjehere sic duhej Partia Demokratike.
Cili eshte projekti me i madh qe ju ka mbetur pa kryer ne jeten tuaj?
Projekti me i madh eshte te shkruaj ato libra qe me kane mbetur pergjysme, ose qe nuk i kam filluar. Ata ne nje fare menyre jane rijetimi edhe nje here i jetes sime. Per te lene nje deshmi te jetes. Si nje kuptim i jetes. Cdo njeri kerkon ti jape nje kujtim kesaj jete, pse ka ardhur dhe si po iken. Per mua kuptimi i jetes eshte ky: asaj jete qe kam bere, ti jap kuptimin duke e shkruar. Jo thjesht biografine. Te rrefej sic rrefejme me njerezit dhe u transmetojme nje eksperience tonen, ndjenja, emocione dhe leme nje gjurme tek ata. Kur shkruan, tek e fundit kete ben njeriu. Ky eshte projekti me i madh. Eshte i pambaruar sepse jane shume libra ende gjysme te perfunduar ose te panisur.
Publicisti i njohur, Fatos Lubonja, ne rrefimin e tij te gjate per gazetarin Blendi Fevziu, ne emisionin Opinion, te Tv Klan, pasi ndalet ne jeten brenda qelive, flet dhe per fillimin e viteve 90. Cfare i parapriu lirimit nga burgu dhe vitet e mepasshme
Si filloi ajo qe quhej renia e Todi Lubonjes? Si ishte historia?
Une do te them te verteten time, pasi ndonjehere te verteten eshte e veshtire ta gjesh, as ne mendjen e Enver Hoxhes, po te hysh, nuk e gjen dot; se flitet shume nganjehere dhe deformohen gjerat, manipulohen, heroizohen. Duhet te kemi parasysh nje gje, qe ne vitet 70 ishte rritur nje rini qe kerkonte dicka me shume nga ajo Shqiperi e izoluar, nje rini qe kerkonte te degjonte muzike te huaj, nje shtrese intelektuale qe po rritej, femijet e udheheqesve qe kerkonin dicka me shume nga ai dogmatizmi i ngushte. Pra, ndjehej nevoja per hapje te Shqiperise. Dhe ne ate kohe, qe ishim ne marredhenie me Kinen, kjo nevoje e Shqiperise korrespondoi me nje sugjerim te kinezeve, qe Shqiperia mundet te lidhej me Rumanine. Keshtu qe, ka pasur dy fjalime te rendesishme te Enver Hoxhes, qe permenden pak, por qe ne nje fare menyre percaktuan ate qe quhet periudha e liberalizmit, pavaresisht se njerezit pastaj i ngaterrojne gjerat. Ka qene i famshmi fjalimi i Matit, i Enver Hoxhes dhe e dyta biseda me Agim Meron, qe ishte ne ate kohe rektori i universitetit. Ne fjalimin e Matit, Enver Hoxha hodhi idene se shoket e udheheqjes qe kane bere luften, kane vlerat e tyre, por tani duhet tua hapin rrugen kuadrove te reja. Pra, ishte ideja e nje hapjeje dhe nje rinovimi te kuadrove te reja. Ndersa me Agim Meron, midis te tjerash, Enver Hoxha tha se sa te na e degjoje muziken rinia ne radiot e huaja, me mire ta japim ne vete. Ishte nje ide per frymemarrje te rinise. Pa dyshim qe ne keto momente, im at ishte nje njeri qe njihej per prirjet e tij liberale. Pra, nuk mund te thuhet se e solli ai liberalizmin, se ashtu sic qe e kontrolluar Shqiperia nuk behej gje pa vulen e Enver Hoxhes. Fjalimet e Enver Hoxhes ishin te rendesishme per kete. Kjo fryme pastaj u krijua me njerezit liberale te partise, me intelektualet, disa dramaturge, drejtori i radiotelevizionit, filloi muzika, Beatles, Rolling Stones, filluan dhe ndryshime kuadri aty-ketu. Gjithmone ne kete linje. Pastaj, befas, vijme ne momentin kur behet Festivali i 11-te, i cili eshte bere ne dhjetor te 1972 dhe ai shume shpejt ne janar goditet nga Enver Hoxha. Pikepyetja eshte pse e beri Enver Hoxha kete dhe pse ndryshoi mendje. Une kam variantin tim, ndoshta dikush mendon ndryshe.
A kishte dijeni Enver Hoxha per organizimin e ketij festivali?
Une nuk besoj qe ai kishte dijeni direkt, por pa dyshim qe kishte dijeni indirekt. Kishte dijeni Ramiz Alia, pak a shume, kontrolloheshin keto, por kishte edhe nje besim, ndiqej nje fryme. Mos harrojme qe Shqiperia ne ate kohe kishte nje kontakt qe po shtohej me televizionin italian.
A ishte e vertete se Enver Hoxha u shfaq ne Festivalin e 11-te vete, apo nuk eshte e vertete?
Me sa kujtoj une, nuk ka qene. I kane referuar. Ndoshta gaboj, por, me sa kujtoj, jo. Di qe e kane levduar edhe Mehmet Shehu dhe Ramiz Alia qene dakord. Lind pyetje, pse ndryshoi? Cfare ndryshoi? Cili ishte shkaku?
Cili ishte mekati me i madh i Festivalit te 11-te? Cila ishte gjeja me e tmerrshme per te cilen u denua ky festival?
Mekati me i madh i Festivalit te 11-te, sipas mendimit tim, ishte qe tregoi qe kjo rini, keta njerez, kerkonin ndryshimin, donin dicka qe nuk ua jepnin dot Enver Hoxha me shoke. Ne thelb pra, Festivali i 11-te tregonte qe po te vazhdohej keshtu, shume shpejt keta njerez do te ktheheshin kundra nesh.
Kjo gje e trembi Enver Hoxhen?
Ketu eshte pikepyetja, trembi ate apo edhe njerezit e forte, qe ai kishte afer vetes, me te cilet kishte mbajtur pushtetin, se pushteti nuk mbahej me babane tim, ishin njerez te tjere qe kishin vrare dhe qe kishin prere, njerez qe nuk shkonin shume larg ne mendesi. Pa dyshim qe ka qene nje reaksion i tyre. Madje, Agim Mero me ka thene, me duket se e ka shkruar edhe ne librin e tij, qe Nexhmije Hoxha ka korrigjuar edhe disa nga fjalite e Enver Hoxhes ne biseden me te, pasi kishte thene disa gjera akoma me te forta ne favor te nje liberalizimi dhe kjo i korrigjoi ne versionin qe doli ne publik. Pra, pa dyshim, qe ka pasur nje ndjenje instinkti, vetembrojtje te kesaj pjese. Nje version tjeter ne harmoni me kete eshte fakti qe sduhet harruar qe Sigurimi mblidhte informata, sipas te cilave rezultonte se keta njerez, qe po kendonin keto kenge, donin akoma shume me teper, se keta flisnin shume gjera te tjera mes tyre. Njekohesisht, te mos harrojme qe ne ate kohe ndodhi nje tjeter ngjarje e rendesishme, qe eshte vizita e Niksonit ne Kine, ne vitin 1972, ku u duk qe Kina, qe kishte qene mbeshtetese kryesore e Shqiperise, po merrte nje drejtim drejt Perendimit, cka u duk revizioniste. Enver Hoxha i dergoi nje leter Mao Ce Dunit ne ate kohe, Komitetit Qendror te Kines, ku shprehej kunder kesaj vizite. Ka ndikuar edhe kjo frike se mos po ndodh revizionizmi.
A e mbani mend atmosferen perpara goditjes se babait tuaj, kur filloi thjesht te kritikohej?
E para, desha te them kete, qe nderkohe qe per Festivalin kishte entuziazem, rinia si puna ime e shikonin me percmim. Mos harro, nuk ishte qe ne na pelqente Festivali. Une se kam pare Festivalin. Ne ishim tashme te lidhur me muziken perendimore, me Beatles, Rolling Stones etj. Festivali dukej si nje imitim; prape kishte permbajtje ideologjike, gezimi i jetes etj., etj. Atmosfera qe u krijua, ishte nje atmosfere qe nuk e kapnim dot qe ne fillim. U tha se ne ditelindjen e Mehmet Shehut, ne janar, Enver Hoxha foli kunder festivalit, nese e mbaj mend rreth 16 janarit. Kur foli Enveri kunder festivalit ne fillim u tha se ketu ka dicka. Megjithate filluan hipotezat, cfare do te ndodhe, cfare eshte kjo e Festivalit? U organizua nje fushate qe u rrit hap pas hapi, e keqja nuk vjen menjehere, filluan ftesat per reflektim, mbledhjet ne radiotelevizion, pse ky festival ka pasur gjera te gabuar? Pastaj befas dolen letrat qe i dergonin Hysni Kapos, disa viktima te Todi Lubonjes dhe Fadil Pacramit, qe qene hequr nga puna, nderkohe qe ata ishin militante besnike partie.
Si perjetohej kjo ne familje?
Po ne familje dora-dores, qe ecnin gjerat, fillonte rritej shqetesimi. Shqetesimet e para ishin se kjo mund te sillte nje transferim, nje heqje nga ajo pune; pastaj erdhi fjalimi i 3 marsit te Enver Hoxhes, ku ai tha nje fjale qe ishte shume e forte, qe trondiste me shume. U themi ketyre, e kishte per Fadil Pacramin e Todi Lubonjen,me cilin jeni, jeni me ne apo kunder nesh?.
Atehere ju e kuptuat qe per babane tuaj mund te merrej nje ndeshkim?
Im at ishte njeri me eksperience, une isha i ri. Une kisha me shume besim se e keqja nuk do vinte ashtu si erdhi. U kuptua qe dicka do te ndodhte, por, megjithate, kishte kohe qe ne Shqiperi nuk kishte pasur goditje ne ato nivele. Deri ku do te shkonte? Do te kerkohej nje autokritike dhe kaq, apo do te perjashtohej nga Komiteti Qendror dhe do te ngelej ne parti, apo ndoshta do ta zbrisnin ne kandidat te Komitetit Qendror. Me sa kujtoj une, pastaj erdhi momenti i nje takimi me Hysni Kapon, i cili u komunikoi te dyve vendimin e marre pas mbledhjeve qe u bene ne RTSH me tim at dhe me Fadilin ne Komitetin e Partise se Tiranes me te deleguarit e Komitetit Qendror, qe drejtonin situaten, qe demaskonin, denonconin gjerat. Ky i komunikoi tim eti se do te shkonte drejtor i Ndermarrjes se Ndertimit ne Lezhe, kurse Fadilit drejtori i minieres ne Fushe-Arrez. Por, cka eshte me e rendesishmja, u kerkoi te reflektonin e ti jepni llogari partise ne Plenumin IV, qe do mbahej ne qershor, se pse kishin vepruar kunder saj. Kjo eshte faza e mbetjes anetar i Komitetit Qendror.
Babai juaj qe kishte eksperience, e ndiente qe kjo ishte paragoditje? E kuptonte?
Po, besoj. Mos te harrojme se nderkaq fillon propaganda neper shtyp, fillojne njerezit qe shkruajne, ti etiketojne si armiq te rrezikshem.
Ju filluat te kishit frike?
Ne ate rini, une kisha me shume deshire per ta sfiduar friken. Nder shoket e mi kisha prape nga ata donin te tregonin nje lloj solidariteti. Pati edhe nga ata qe prinderit u thane: kujdes, se ketu ka dicka.
Pati miq qe u larguan?
Pa dyshim. Por kishte edhe njerez qe ngelen afer deri ne fund. Nuk shkoje dot me ne shtepite e tyre, pasi prinderit kishin shqetesim. Pa dyshim qe vjen nje faze e tille. Filluan mbledhjet ne universitet, demaskimi i veprimtarise armiqesore te atyre dhe atyre. Kur beheshin te tilla goditje, keto shoqeroheshin me nje propagande te madhe ne shtyp, ne mbledhjet e partive, ne organizatat e rinise.
Si ishte ky momenti i pare i kesaj vetmie, ose izolimi qe po e quaj une, kur fillonin te largoheshin shoket, te afermit, miqte...?
Une, personalisht, nuk e kam jetuar, pasi isha ne mes te rinjsh, qe kishin nje lloj deshire per ta sfiduar kete autoritet, me rrinin afer nje pjese. Me kujtohet kur mbarova vitin e peste, do te behej biografia, do te behej edhe biografia ime, do te flisnin shoket e kursit per biografine e njeri-tjetri, qe do te percaktonte pastaj se ku do te punoje. Pati djem ne kurs qe me kuraje u ngriten dhe folen mire per mua. Nderkohe qe sekretarja e partise nderhyri e tha: shikoni se ky eshte shprehes i modes se degjeneruar, me floke te gjate etj..
I mbaje vertet floket e gjata?
I mbaja te gjata relativisht, aq sa filluan edhe barsoletat.
Kur u arrestuat, ne cilen date dhe dite edhe ku?
Mua me arrestuan ne shtepine e babait, ne Lezhe. Ishim ne nje dhome, kisha dy femije te vegjel, sapo kishin lindur, vajza e madhe 1 vjec e gjysme dhe vajza e vogel nje muajsh, isha me ish-gruan. Erdhen ne mengjes heret, ne pese te mengjesit.
Ishit zgjuar?
Jo, jo. U zgjua nena dhe tha kerkojne Fatosin. Gruaja ime cuditerisht pati nje ndjenje me te forte se une, leshoje nje hi!, nje ndjenje keshtu... Une u vesha.
Kush ju kerkonte?
Me kerkonte nje burre, qe me pas mesova se ishte operativi i universitetit, me sa kujtoj, qe merrej me studentet. Me moren me nje Gaz, por nuk me thane je i arrestuar. Ky eshte interesante si moment, megjithese nuk dua ti konsumoj se dua ti shkruaj keto. Kam urdher te te dergoj ne Tirane, te duan ne Tirane, me tha.
Ne cdate ishte?
25 korrik 1974.
Ju ishit 23 vjec?
Po. Ishte koha kur behej Plenumi V per te goditur Beqir Ballukun, per kuriozitet. Ky njeri u soll mire, me xhentilese.
A kishit menduar ndonje moment deri asaj kohe qe do te arrestoheshit?
Pa dyshim. Ne fakt mendimi i arrestimit ishte vazhdimisht, por se si mund te vije eshte e cuditshme dhe nuk e pret, nuk e mendon. Fakti lidhet me friken time, une kisha fshehur shkrimet e mia. Pese ditaret e universitetit qe kisha shkruar per pese vite dhe nje antiroman, qe kisha shkruar.
Ku ishin fshehur?
Ishin fshehur ne shtepine e xhaxhait dhe Sigurimi kishte arritur ti gjente. Historia eshte shume e gjate. Keshtu qe, kur une u arrestova, i kishin gjetur keto.
Rikthehemi te momenti. Ju thane qe u ka dhene urdher tju shoqeroje ne Tirane...
Dhe gjate rruges une e pyeta, mos me eshte djegur shtepia, mos me kane hapur shtepine. I beja ndonje pyetje keshtu.
Si reagonte?
Ky jepte pergjigje evazive, pa ndonje tension. Ata ishin ustallare, kuptohet. Ajo qe me beri pershtypje ishte se me cuan ne Drejtorine e Brendshme te Tiranes. Aty ishte heret, nuk kishin ardhur drejtuesit, shefi i hetuesise, drejtori, dy personat kryesore qe une takova me pas atje. Atje mendova se mund te deshironin ndonje informate, ndonje te dhene a ku di une. Kur kerkova te shkoj ne banje, aty kuptova qe kishte dicka tjeter.
Per cfare arsye?
Mendova te nisem, sic shkon njeriu, vetem ne banje. Kur ai zoteria bashke me ate qe ishte aty, erdhen dhe u futen edhe keta ne banje. Ou, thashe une, po keta qe erdhen ne banje! Aty kuptova qe keta ishin aty per te mos me lene te iki, se kishin frike se mund te ikja. Pastaj erdhi shefi hetuesise bashke me Kapllan Sakon, quhej. Me duket se ky ka qene ne Sigurim te Shtetit, drejtor ose nendrejtor. Ky eshte nje moment interesant, pasi une u futa ne zyren e tyre, nje djale i ri, ne ate kohe me dukej vetja i madh, por kur shikoj 23-vjecar, tani them sa i ri kam qene. Sakoja me tha: te kemi marre te te pyesim se cilat jane pikepamjet e tua politike. Tani ne ishim mesuar, se edhe ne ishim pjese e asaj jetes se dyfishte, qe flisnim ato qe duhet te thuheshin, ato qe mendonim vertet nuk i thoshim publikisht, i thoshim me shoket e me miqte. Perballe disa hetuesve, une nuk mund te thosha pikepamjet e mia politike. Keshtu qe, reagova e u thashe qe po me bie si bombe kjo pyetje, ne kuptimin: pse ma beni kete pyetje. Si bombe te te bjere, me tha ai. Vura re edhe se kur hyra nuk me dhane doren, si zakonisht qe jepet dora; kishte nje distance. Qe ti bie shkurt, ata kishin ne dore shkrimet e mia, ku une kisha shkruar kundra. Ai filloi te nxjerre disa gjera qe une i kujtoja qe i kisha shkruar, te urdherojne idiotet, ne kete pellg idiotesh. Aty e kuptova qe mbarova, qe i kane gjetur shkrimet, se si i kane gjetur se di, por mbarova, thashe. E gjithe lufta ishte kush jane keta idiotet. Hajde thuaj ti qe eshte Enver Hoxha ky idioti.
Edhe cfare i thate?
Ne fakt, ajo pjese ishte e ditarit te Lacit, ku kisha qene heret aty, qe atehere fillonte ditari. U thashe, kane qene disa njerez atje ne Lac. Por, une shkruaja aty jo vetem ketu ne Lac, por edhe ne Tirane, nuk mund tu thosha Enver Hoxha. Dridhesha, mundohesha te gjeja nje variant keshtu edhe i thosha qe kam qene edhe shume i merzitur ne ate kohe. Pse i ke fshehur keto shkrime?, tha. Ti ke pritur te permbyset regjimi qe i ke fshehur keto, ti botosh kur te permbyset regjimi. Mirepo nuk mund tu thosha qe prisja te permbysej regjimi. Po i kam fshehur se i kam dashur, pasi ishin shkrimet e mia dhe kisha frike se, meqenese goditet babane, mund te mi gjenit. Njeriu gjen ato menyra e veta per te shpetuar. Donin deklarata qe ti i ke fshehur se prisje ti botoje, pasi te permbysej regjimi. Por, une se thosha dot kete.
Si mund te kerkohej ti realisht permbysjen e nje regjimi, ne te cilin babai yt ishte nje nga drejtuesit?
Ai me tha, ti je me i poshter se yt at. Ky Kapllan Sako, me ka ngelur ne mendje. Duhet te dish nje gje, qe njerezit e kishin kete koshience, qe po te shkoi fjala atje se ke share Enver Hoxhen, mbarove, je brenda.
Ne ate moment ju arrestuan?
Fill pas kesaj me moren dhe me cuan me nje Gaz nga ato te deges ne burgun e Tiranes, ku, pasi bene ato kontrollet, me dhane nje dyshek kashte, dy batanije, dhe me futen ne biruce.
A patet nje moment kur ju futen ne biruce dhe menduat qe ishte nje keqkuptim dhe do te zgjidhej, apo ishit te bindur tashme qe denimi juaj do te ishte i gjate?
Jo, nuk pata shprese ne ato kushte, duke ditur peshen e atij shteti dhe idene, qe ishte krijuar te mitit te tmerrshem te Sigurimit, te burgosjeve.
Cakuze patet?
Agjitacion e propagande.
Sa vjet u denuat?
7 vjet.
Burgu ishte nje realitet krejt i panjohur per ju. Cila ishte impresioni i pare qe patet ne perballje me te?
E para duhet te kesh parasysh qe kur kalon nje kohe te gjate ne biruce, ne vetmi ose me nje spiun birucash (ashtu e kisha une) ke nje nevoje per njerez. Zakonisht rruga qe kalonin te burgosurit ishte dalja ne kaush. Kaush quhej ajo dhome e burgut, poshte ne katin e pare, ku mblidheshin te burgosurit e te gjitha rretheve dhe prej ku shperndaheshin neper kampet e burgjeve te Shqiperise, pas denimit.
Sa veta kishte kaushi ne momentin qe ju u denuat?
Kaushi kur shkova une, nuk mund ta them dot me saktesi, por zakonisht kaushi permbante afersisht 20-30 vete, te cilet shperndaheshin dhe ngelte qe te vinin te tjere.
Cperberje ishin?
Keta ishin te ardhurit e rinj, plus ndonje i burgosur i vjeter, qe transferohej nga nje kamp ne nje kamp tjeter.
Kryesisht te shkolluar?
Ne pergjithesi them se kaushi ishte nje moster e gjithe burgjeve per nivelin e te burgosurve. Kishte nga te gjitha kategorite. Duhet te kemi parasysh nje gje, qe ne periudhen qe shkova une, behet fjale per vitet 70-74, pastaj filloi goditja ushtarake, ne ekonomi, ne nafte e te tjera me radhe. Ne ushtri e para pas nesh. Ne ate kohe, une gjeta ne Spac atehere rreth 400 te burgosur, te cilet ishin nga te burgosurit e staxhionuar, qe kishin nje kohe te gjate ne burg. Pastaj filloi vala e re; brenda shtate vjetesh shkuan ne 1500.
Nga 400 ne 1500?
Po, u mbush. U rriten shtreterit, nga dy kate u bene tre kate, u shtua, u shtua. Prandaj perberja ishte nje cike heterogjene, duhet te keni parasysh qe ishte nje periudhe ku vitet 60 per mendimin tim, ka qene nje periudhe qe ka pasur me pak te burgosur dhe ne perberjen, deri ne viteve 70, ishin te deklasuar te vjeter qe ishin denuar. Ajo pjesa intelektuale e pare ishte liruar. Se eshte nje lloj miti sikur burgu ishe i mbushur me intelektuale. Aty gjeje edhe shume njerez te thjeshte. Nese do te pyesesh per arsimin, nje pjese e mire nuk ishin me arsim te larte edhe per nje arsye shume te thjeshte, se Enver Hoxha beri ate qe quhet dhe lufte klasash; klasat e permbysura nuk i lejonin te shkonin ne arsim te larte, deri ne shkolle te mesme mund te shkoje. Keshtu qe, kur shkova une gjeta njerez me shkolle te mesme, njerez qytetare, qe kishin tentuar te arratiseshin, per agjitacion, fshatare te denoncuar andej kendej. Pas viteve 70 kur filloi goditja e liberalizmit, filluan te vine edhe nga njerezit e partise, qe kishin bere edhe shkolla. Une gjeta njekohesisht aty edhe pak vete, por te rendesishem si te burgosur, qe qene te goditurit e viteve 60 si Fadil Kokomani, Vangjel Lezho. Keta ishin disa grupe intelektualesh qe kishin mbaruar shkollen ne Lindje dhe qe qene goditur pasi qene kunder prishjes me BS.
Si ishte gjendja e burgjeve ne ate kohe?
Tani une Spacin e gjeta ne periudhen pas revoltes. Ne 73-shin kishte ndodhur e famshmja revolte e Spacit. Flitej qe perpara revoltes, meqenese ishte edhe liberalizmi, ishte nje situate ku te burgosurit kishin pasur hapesira lirie, ne jeten e tyre te brendshme.
Po kushtet?
Kushtet, po ti shohesh sot, jane mjerane. Por aty nuk behej fjale me per kushte, por per raporte me policine, raportin me birucat.
Ne ckuptim?
Sa here te fusnin ne biruce, sa here te kontrollonin, cfare lirish te linin per te levizur, sa here kontrolle te benin, si te silleshin; nese punoje shume apo pak cfare do te ndodhte. Une e kam gjetur Spacin ne nje gjendje te llahtarshme. Domethene Spaci ishte nje sketerre ne kuptimin e raportit, me policine, me shtetin. Gjeta police qe mbanin distance te jashtezakonshme, gjeta njerez qe ndeshkoheshin neper biruca per hic gje.
Ushtrohej dhune neper burgje?
Pa dyshim. E para e punes, dhune ishte vete puna.
Dhune fizike flas. Ndeshkime?
Ndeshkimet qe gjeta une, qe ishin me te shpeshta, ishte lidhja me hekura, kur nuk beje punen sa duhet, kur i thoshe ndonje fjale brigadierit, apo rojes se punes, policit, nese nuk realizoje planin, normen - ky ishte i famshmi cikli qe ndryshe quhej, material - trupa - bira. Duhet te hiqje materialin, duhet te vendosje nje pale trupa, e te beje birat qe te behej plasja, qe te vinte turni tjeter qe perseri te hiqte materialin, te vinte trupa, te bente bira qe te behej plasja, qe te ecte galeria deri te bakri apo piriti. Pra, mosrealizimi i ketyre te kushtonte ose lidhje me hekura ose futje ne biruce.
Si lidhje me hekura?
Lidhja mbrapa, qendroje 2-3 ore me pranga te shtrenguar deri ne zero, thoshim ne, domethene deri ne kocke.
Me duart prapa?
Po.
I lidhur?
Po.
Ne kembe apo ulur?
Ne kembe.
Ishte nje ndeshkim i tmerrshem...
Po, ishte nje ndeshkim qe te linte plage duart dhe aty gjeja me interesante - se detajet jane shume interesante - me kujtohet, ka qene modifikimi i te famshmeve pranga gjermane. Keto ishin ne forme U-je me nje hekur ne mes. Duart futeshin nga prapa, ne te dy hapesirat e kesaj U, qe ishte e ndare me nje vide ne mes dhe me nje piaster qe zhytej dhe qe e zvogelonte kete hapesire me nje flutur qe e vidhoste, e shtrengonte kete. Ne prangat gjermane, hekuri vide i mesit e kishte hapin shume te madh, dhe flutura nuk kishte fuqi shtrengimi shume. Ngecte te kocka dhe polici e linte pasi kishe arritur. Ndersa keta i kishin bere nje modifikim, ne vend qe te vendosnin viden gjermane me hap te gjere, e kishin bere me hap te ngushte viden. Domethene flutura qe shtynte pjastren ecte sa te doje ti, pasi vida me hap te vogel ecen pa fund.
Edhe prangat i kishin modifikuar?
Po, i kishin modifikuar nje pjese, si ne gjalpe hynte ajo. Ndonjehere polici priste qe te shikonte qe te binin te fiket per te ndaluar. Ndeshkimi kryesor ishte biruca.
Sa qendroje aty?
Nga 5-10 dite deri ne nje muaj.
Sa e madhe?
Biruca ishte nje hapesire nje meter e gjysme me nje e cerek, ishin kater biruca, me nga nje dere secila.
Nuk mund te rrije shtrire besoj?
Ndoshta sa nje trup njeriu e gjate. Dy veta flinin keshtu, kur beheshin kater flinin me kembe ne mure, pasi ne vere i fusnin shume.
Kater veta ne nje biruce?
Po se ne vere i fusnin shume edhe ndonjehere fusnin edhe gjashte qe te vuanin nga vapa.
Si mund te flinin gjashte vete?
Po, por ishte forme ndeshkimi.
Nje muaj atje?
Po.
Cfare temperaturash kishte ne dimer dhe cfare temperaturash kishte ne vere?
Ne Spac arrinte deri ne -13,-17 grade ne dimer, ne vere ishte shkemb, ishte shume vape, djegie e madhe.
Cfare perdorej ne dimer ne -13 apo -17 grade?
Tani te tregoj une metoda te pafund qe nxjerr i burgosuri per te mbijetuar, qe jane me te vertete gjera interesante. Per shembull, aty njeriu meson gjerat me te thjeshta per ngrohje si qendrimet kurriz me kurrize ngjitur, qe te pakesosh kontaktin me siperfaqen e ajrit te ftohte. Domethene ky qendrim apo mbledhja e trupit pakeson siperfaqen e kontaktit me te ftohtet. Keshtu qe, duke pakesuar siperfaqen, ben qe ate ngrohtesi qe ke brenda, ta ruash sa me shume. Nje instinkt ky qe e ka njeriu. Pastaj metodat per te futur dhe per te mbajtur batanijen brenda, pasi nuk ta lejonin. Batanijet ti jepnin ne darke nga ora 9 dhe ti hiqnin ne 5.
Pse nuk i linin?
Qe te kishe ftohte, qe te vuaje, sigurisht. Variantet qe gjenin te burgosurit per te mbajtur batanijen brenda qene lloj-lloje, sipas policit te cilit i njihnin stilin e kontrollit. Njeri kishte nje stil, tjetri kishte nje stil. Njeri thoshte ngrini derrasat, se kishim nje pale derrasa aty dhe ky kontrollonte se mos e kishe futur batanijen aty. Ketij ia mbanim batanijen prapa kurrizit tone dhe i rrinim perballe. Atyre qe thoshin, kthehu mbrapa per te na pare kurrizin ua fusnim nen derrasa. Aty kam pare edhe mrekulline se si mund te besh nje batanije te qendroj ne nje cep te tavanit te biruces, pa e mbajtur me asgje, vetem duke e shtrenguar dhe duke shfrytezuar hapjen e batanijes. Pastaj mund te te flas per lidhjen e batanijes me nje fill spangoje qe, kur mbylleshin dyert, ti e terhiqje dhe e fusje brenda qe poshte deres. Ishin edhe rastet kur te burgosurit qe liroheshin nga biruca linin batanijen e tyre atje qellimisht dhe kjo pritej copa-copa, rripa-rripa dhe me to lidheshin gjunjet, e pjeset e trupit qe ndjenin me ftohte.
Po per nevoja personale, ju nxirrnin jashte?
Po na nxirrnin ne korridorin e birucave, ku qe dhe banja tre here ne dite per ushqimin dhe nevoja personale. Gjysme ore kishte ajrosje biruca, pastaj pjesa tjeter kalohej mbyllur aty brenda.
24 ore i mbyllur ne ate biruce?
Po.
Ju ka qelluar shpesh tju mbyllin?
Po, pasi u denova heren e dyte. Kur me kthyen ne Spac, nuk pranova me te punoj ne miniere. Pasi megjithate, tmerri me i madh per mua mbetet puna ne miniere.
Kishte rrezik aksidentesh?
Kane vdekur disa, disa edhe jane paralizuar, kishte rrezik shembjeje, ku binin blloqe dhe disa kane vdekur dhe disa kane ngelur te paralizuar. Une refuzova te punoj, pasi mu shtuan edhe 16 vjet tjera, te punoja aty ishte nje skandal dhe thashe po bej nje rezistence, te deklaroj qe nuk punoj dhe te iki. Bera 4 muaj biruce rresht, nje cikel birucal ku i kam provuar te gjitha, greven e urise, rrahjen...
Si mund te rezistoje organizmi ne ato temperatura minus?
Shume njerez jane semure, pa dyshim. Por mos harro qe, sic thashe, edhe mosha e re, edhe imuniteti, pa dyshim ndihmojne kur flasim per te ngrohtin apo per te ftohtin. E vetmja ngrohje qe kam njohur ishte ajo kur dilnim nga galeria, canim ndonje dru dhe e ndiznin dhe ngroheshin.
Po jashte biruces ne ckapanone flinit? Sa veta ishit?
Jashte biruces ne Spac fillimisht ka pasur baraka, pastaj u ndertuan dy ndertesa te medha qe jane edhe sot, besoj se jane, kam qene disa here. Keto qene ndertesa normale, me dhoma qe fillimisht une i gjeta me dy kate shtreterish qe beheshin afro 25 te burgosur, pastaj sic thashe, kur u mbush u bene 40-45 ne nje dhome.
Sa ishte dhoma e madhe?
Ishte 5 ose 6, me 5, qe mbanin rreth 40 veta ne tre kate.
Ne nje interviste qe kam pyetur Maks Velon, qe ka qene se bashku me ju ne burg, me eshte shprehur qe nje nga gjerat me tmerrshme qe kishte burgu, ishte ridenimi. Nje nga gjerat qe psikologjikisht te shkaterronte. Ju keni qene nje nga ata njerez qe jeni i ridenuar. Sa vjet burg kishit bere kur moret ridenimin?
Une kisha bere afro 5 vjet. Me kishin mbetur edhe dy.
Si ndodhi? A mund te ma pershkruani?
Me pare dua te them kete, ridenimi, sic ju ka thene Velo, ishte nje nga presionet e medha, mekanizmat e medha te dhunes. Une fillimisht kur shkova ne burg, mezi po prisja te shkoja ne vendin e lirise, ku me ne fund mund te thosha cte doja. Mendova qe atje do te gjeja shoket e mi, ata njerez me te cilet ndajme te njejtat ideale. Por gjeja e pare qe gjeta atje ishte frika dhe terrori i madh nga ridenimi. Burgu nuk ishte ashtu sic e kisha imagjinuar, kishte edhe ai mekanizmat e veta te survejimit. Ndahej ne njerez te mire dhe njerez qe spiunonin, me te cilet nuk duhet te rrije se te denonin.
Kishte shume spiune?
E kam veshtire te them. Por mendoj se kishte, pasi nje pjese jane rekrutuar ndermjet shtrengimit dhe besoj se kishte. Por, ama kishte nje gje, qe asnjehere nuk e merrje vesh ekzakt, kjo e bente me te frikshme kete pune. Pra, ajo qe gjeta une aty, fatkeqesisht, ne vend te kesaj lirie, ishte nje situate ku duhet te gjeje njerezit e tu te besuar, me te cilet te ndaje mendimet, perseri si ne jeten e lire, por akoma me shume presion. Me pjesen tjeter duhet te ishe apolitik, nuk duhet te flisje per politike dhe njekohesisht te mos shoqeroheshe me ata qe quheshin deshmitar profesioniste.
Sa here i takonit familjaret?
Rregullorja e burgut kishte dy takime ne muaj, me 10 ose 15 minuta. Por, mos harrojme qe per te ardhur ne Spac, familja ime per shembull, qe ishte e internuar ne Lezhe dhe pastaj ne fshatrat e Lezhes duhet te vuante shume. Pasi atehere nuk kishte makina dhe duhet te dilnin e te nderronin kushedi se sa makina, deri tek Ura e Zogut per ne Rreshen, pastaj nga Rresheni per ne Rreps, pastaj nga atje per ne Spac. Qene kamionet, qe merrnin bakrin atje. Me keto behej transporti, ne kushte te llahtarshme. Shpeshhere e benin ne kembe 5 kilometershin, Rreps- Spac. Mos te harrojme qe mundesite ekonomike nuk ishin, pasi njerezit qe jetonin ne internime mezi mbaheshin gjalle. Babai im ishte ne burg dhe familja ime duhet te shkonte edhe atje. Kishte shume familje qe ishin me dy njerez dhe te ndare se nuk i linin bashke. Keshtu qe, ne fillim familja vinte pak me shpesh pasi shiste ndonje gje dhe vinin me shpesh, nje here ne muaj ose dy, pastaj nje here deri ne tre muaj dhe periudhen e fundit deri ne nje here ne vit. Kishte te tjere qe kishin kushte pak me te mira dhe nuk i kishte goditur regjimi aq fort, i kishin lene familjen ne Tirane, per shembull, dhe ata vinin me shpesh, nje here ne muaj.
Sa ushqime lejoheshin te sillnin?
Ushqimet fillimisht qene pak kile, por pa kufizim, pastaj, me sa kujtoj, vune nje sasi te kufizuar tre-kater kilesh. Familja ime bente cishte e mundur. Ushqimeve u benin nje kontroll te imet, po te sillnin kek e keshtu gjerash, p.sh., i benin cope-cope, vezet i hapnin.
Perse?
Per shume gjera po te besh pyetjen pse?, do te pergjigjem me banalitetin e te keqes, se banal ishin keta njerez. Mos te harrojme qe njerezit qe futeshin ne burg shikoheshin si qenie qe sa per shpirt po i mbajme gjalle, sic mbajme gjalle kafshet, sic kemi ne idene per kafshen. Ti thyenin e ti benin cope-cope ushqimet, atje ishte normale.
Si arrinit te shkruanit ne burg? Kam pare nje roman qe keni shkruar Flete duhani...
Ai roman i perket periudhes se Burrelit. Eshte nje periudhe e fundit te jetes sime ne burg, 3-4 vitet e fundit. Atje nuk jetohej si ne Spac jashte. Atje 22 ore do te rrije i mbyllur, vetem dy ore kishte ajrosje. Ne Burrel te burgosurit kishin mundesi te shkruanin, nuk u hiqej kjo e drejte, por beheshin kontrolle nje here ne dy jave. Ajo qe keni pare ju eshte nje kopjim si te thuash, ne leter duhani, i nje romani qe kam shkruar une, qe te ruhej, te fshihej, brenda nje kapaku te nje libri, prapa. Keshtu qe ne rast te nje kontrolli te policise, - ku edhe te merrnin, kur u tekej, gjerat e shkruara - ajo te mbetej. Shkruhej me nje laps te mprehur.
Lajmet si i merrnit ne burg?
Per lajmet do te permendja nje pasazh nga Mbreti Lir, i Shekspirit. Ka nje moment qe mbreti i thote njeres prej bijave te tij: hajde te shkojme ne burg qe te mesojme se cfare po ndodh ne oborr. Ka kuptimin qe i burgosuri, duke qene se fati i tij eshte shume i lidhur me zhvillimet jashte, ka antenat e veta, me te cilat merr vesh se cfare po ndodh. Cilat ishin keto antena dhe ku drejtoheshin? Kryesisht ishin ndonje gje qe rreshqiste nga familjaret, ndonese takimet beheshin me polic, por mbi te gjitha te rinjte qe vinin, te cilet sillnin informacionet e reja te fundit, me detaje. Leximi neper rreshtat e gazetes, Zeri Popullit, ku e gjeje lajmin neper rreshta. Ne ndonje rast te vecante, sidomos neper burgje pak me liberale sesa Spaci, ndonje kontakt qe kishin te burgosur te vecante me ndonje polic, qe leshonte ndonje fjale, pasi ne Spac ishin shume te mbyllur.
A eshte e vertete qe ju vinin te lexonin veprat e Enver Hoxhes ne burg?
Jo, nuk na vinin te lexonim, por na benin nje lexim te detyruar. Se ka nje ndryshim, nuk do te thote se na jepnin librin qe ta lexonim, por, sipas burgut, keto na lexoheshin kolektivisht. Ne Spac behej ne nje salle, qe ishte mensa, dhe leximi kishte orarin e vet. Ata qe ishin ne pune e kishin me detyrim gjysme ore lexim gazete - ne fakt, jo vepra te Enver Hoxhes, por Zeri i Popullit. Kur kthehej turni i pare nga puna, pasi behej apeli, rreth ores kater lexohej gazeta nga nje i burgosur per gjysme ore.
Me detyrim?
Do te rrije atje, nuk mund te shkoje jashte dhe te mos degjoje. Kjo do te thoshte biruce direkt. Ndersa papunesia e kishte dy ore leximin e veprave te Hoxhes, me pak pushim paradite, kurse gazeten pasdite. Flas per papunesine, per ata qe ishin semure dhe nuk punonin.
Si ndodhi ridenimi dhe cila ishte akuza? Ju keni shkruar nje liber shume interesant per kete.
Aty ishte, sic te thashe, nje situate ku nje pjese njerezish, ne menyre te cuditshme ndiheshin qe ishin ne shenjester, se nuk do te liheshin te liroheshin. Nje pjese ruheshin, por nje pjese e ndjenin qe ishin me ne shenjester. Ishte nje nuhatje apo sinjal qe vinte andej-kendej. Pergjithesisht zgjedhja qe bera une, pasi e dija qe ishte rreziku i ridenimit, qe te ruhesha, por rreziku i ridenimit nuk do te thoshte qe te shkoje te spiunoje te tjeret per te shpetuar. As te rrije me ata qe konsideroheshin pjese e komandes, por te ruheshe ne ate rrethin tend. Kush ishte denuar pak, se kush ishte denuar shume ishte me i hapur per te folur, por pergjithesisht situata e burgut ishte mjaft e tensionuar, nuk ishte ashtu sic mund te mendohet ne liri. Flas per Spacin e viteve 70, se atehere erdhen ridenimet. Mua me erdhen disa fjale qe shiko se operativi ka thirrur e pyetur njerez per ty, se interesohen per ty, as une nuk e di se si, por fakti eshte qe tani, qe kam mundur te marr vesh disa gjera, kam mesuar se dosja ime une eshte rihapur nje vit para se te ridenohem.
Pra, ishte e vendosur qe ti te denoheshe?
Ishte e vendosur dhe rasti im qelloi me dramatik. Pasi zakonisht ata qe ridenoheshin ne burg, ridenoheshin per agjitacion propagande.
Po ju?
Ndersa rasti im lidhet me denimin e Fadil Kokomanit dhe Vangjel Lezhos. Historia eshte kjo: Fadil Kokomanit, Vangel Lezhes, Xhelal Koprenca ishin tre te burgosur qe kishin bere 16 vjet burg dhe qe kishin per te bere 10-15 te tjera. Ishin denuar rreth 25 vjet. Ne vitin 78, Fadili e Vangjeli vec dhe Xhelali vec, meqenese ishte koha kur u ndje qe Shqiperia po prishej me Kinen - te mos harrojme qe te burgosurit benin edhe politike, e ata te dy ishin edhe gazetare - u hipi nje ide te shkruanin letra Komitetit Qendror kunder Enver Hoxhes, kur kerkonin ndryshimin e vijes politike. Aty ndjehej rreziku qe te kanosej, por keta paten nje kuraje, per mua te jashtezakonshme. Fadili e Vangjeli, meqenese ishin komuniste, leniniste, anti-staliniste, kerkonin futjen e Shqiperise perseri ne kampin e Lindjes, ne socializmin humanist, sic e idealizonin ata, duke qene ne burg qe nga vitet 60. Xhelali kerkoi lidhjen me SHBA-ne, sic po lidhej Kina. Dhe ai prape ishte ne dezinformacion, dukej sikur Kina po merrte nje drejtim qe sishte ne fakt i vertete. Ishin dy letra te burgosurish, tek e fundit, qe shkruanin nga burgu. Historine une e kam shkruar po smund te them se e di deri ne fund gjithe te verteten. Keta sigurisht e moren parasysh nje denim per agjitacion propagande per kete. Por cndodhi? Keta u moren, u arrestuan e u denuan per agjitacion propagande, per letren 10 vjet. Pastaj - ketu eshte enigma - ose dikush mbeti i pakenaqur per kete denim, ose ishte bere plan qe pas denimit per agjitacion te ndodhte ajo qe ndodhi - dhe per kete se di kush e ka marre vendimin. Ndoshta Enver Hoxha, ndoshta thone Hysni Kapo nepermjet Enver Hoxhes, ndoshta Sigurimi vete per tu treguar servil ndaj tyre. Keta donin ti denonin jo kaq keta njerez, por me vdekje dhe, qe ti denonin me vdekje, duhej nje tjeter nen i Kodit Penal. Se duhet te keni parasysh qe ne ate regjim, prej kohesh, nuk behej fjale me per zhdukje pa gjurme, te tipit u vra diku. Kishte kohe qe kishte mbaruar kjo. Pushteti ishte aq i sigurt me mekanizmin shtypes qe kishte ngritur, saqe te conte ty ne vdekje nepermjet nje gjykate, keshtu qe te binte ty pergjegjesia. Ata kerkuan nje nen te Kodit Penal, qe nuk ishte si agjitacion propaganda nga 3-10 vjet, por qe ishte nga 10 deri me vdekje, pra qe te kishte denimin me vdekje brenda. Gjeten nenin e krijimit te nje organizate kriminale. Ndoshta ideja ne paranojat e tyre ishte qe te ndeshkonin edhe disa te tjera rreth e rrotull tyre qe te krijonin nje goditje me te forte. Keshtu qe, keta zgjodhen njerez, qe i kishin ne liste, per pjesetare te organizates, sic me zgjodhen mua ose i zgjodhen aty per aty.
Patet frike qe do te denoheshit me vdekje?
E kam pershkruar ne liber. Frika me e madhe vinte nga fakti se ishte nje akuze qe nuk ekzistonte. Dhe kur nuk ekziston akuza, atehere ke me shume frike, pasi derisa e kane ndertuar kane nje qellim, pse te mos me fusnin ne agjitacion, por ne nje nen me vdekje. Ishte nje presion i madh, ne nje gjyq me dyer te mbyllura.
Ne fund u denuat me?
Ne fund u kuptua qarte qe i gjithe skenari ishte qe te denoheshin me vdekje keta te tre dhe te ndeshkoheshin te tjeret rreth e rrotull. Fadil Kokomani dhe Vangjel Lezho u denuan me vdekje. Edhe Xhelali. Une u denova me ta, meqenese si nje djale ish-komunisti me futen ne organizaten e tyre. U denova me 16 vjet te tjera, domethene me shkoi 23 vjet.
Kur e ndjete ne burg qe situata po ndryshonte?
Ne burg shume vone eshte ndiere. Mos te harrojme qe regjimi kishte nje propagande te vazhdueshme. Edhe pas vdekjes se Enver Hoxhes pati disa iluzione gjate viteve 80. Pati nje iluzion, madje, edhe kur u godit Mehmet Shehu, se mund te kete nje goditje te ekstremizmit, te radikalizmit te Mehmet Shehut dhe Kadri Azbiut. Kurse perkundrazi, ai i quajti keta pjese e grupit te madh. Pati pak shprese kur vdiq Enver Hoxha, se u be nje amnisti e vogel. U hoq pak frika e ridenimeve pas viteve 85, por nuk eshte se u hoq fare. Ndersa deri vone, kur filluan ngjarjet ne Lindje me renien e Murit te Berlinit, te them te drejten, meqenese Shqiperia ishte e vecuar nga kampi i Lindjes, mendova qe ne do te ngeleshim te vecuar. Nuk kishim informacione te sakta per gjendjen ekonomike te vendit, a mbahej dot apo jo. Nje nga shkaqet e dorezimit ka qene rrenimi ekonomik. Keshtu qe, befas ne vitet 90, filloi te ndihej dicka. Na futen televizore ne burgun e Burrelit, na futen ca shtreter me te mire dhe befas filluan te lirojne disa te burgosur qe kishin kaluar 25 vjet burg. Pasi aty ka pasur te burgosur qe kane bere edhe 37 vjet edhe 42 vjet burg. Si permend njeri; Sami Dangllia quhet, nuk ia ze njeri emrin ne goje, 42 vjet denime dhe ridenime, tere jeten ne burg, ka vdekur ne burg me duket.
Pra liruan keta qe kishin kaluar 25-en. U lirua Bardhyl Belishova, qe ishte edhe me mua atje. Pastaj ndodhi transferimi i burgut te Burrelit, gje e cuditshme, ne muajin maj, nderkohe u fol qe Peres de Kuelari, do te vinte ne Shqiperi dhe befas shikojme nje boshatisje te burgut te Burrelit te atyre qe keta i konsideronin si me te rrezikshmit, ku bente pjese grupi ku qeshe une dhe disa te tjere. Ne ate kohe, une kam qene me ish- armiqte e Partise se Punes. Na moren dhe na derguan ne Kosove te Madhe, ku ishte duke u ndertuar burgu, nuk ishte i mbaruar, ishte nje ish burg i grave, qe po transformohej ne burg me regjim si te Burrelit. Por fakti qe nje burg i grave po transformohej ne burg, nuk te linte shpresen qe ti do te liroheshe. Me vone besoj se shkaku kryesor i transferimit ka qene se Peres de Kuelari kishte marre nje informacion per burgun e Burrelit dhe do te kerkonte te shkonte ne kete burg. Me duket se i ka pas shkruar edhe Arshi Pipa. Ne kete periudhe ne jemi ne Kosoven e Madhe, pra kur fillojne dyndjet ne ambasada qe kane filluar andej nga qershor-korriku.
Filluat ti merrnit informacionet me pas?
Po, pa dyshim. Lexohej shtypi, shikohej televizioni. Domethene u pa nje liberalizim, nje liri ne trajtimin e te burgosurve. Ne filluam te leme edhe floke. Pastaj me llamarinat e tavolinave te menses beme edhe nja dy antena televizioni, per te pare Italine dhe Maqedonine, aty ne burg. Megjithate, befas, nje dite te bukur na vine nga Tirana grupet speciale, na qethen me dhune, na hoqen antenat, na bene nje masaker. U nderrua rregullorja. Hekuran Isai vuri nje rregullore shume te ashper. Nderkaq, ne Shqiperi filluan ngjarjet, iku Kadareja ne France, pastaj ngjarjet studentore te dhjetorit. Formimi i Partise Demokratike. Befas filloi edhe lirimi nga burgu me grupe. Na erdhi informacioni, une kam mbetur nga te fundit.
Kur jeni liruar?
Ne 17 mars te vitit 1991.
I fundit ndoshta...
Ky ishte grupi i fundit vetem politik, se ngeli edhe nje grup me te denuar politik dhe ordiner perziere, qe i mbajten me idene se po i mbajne per krimin ordiner.
Me krijimin e Partise Demokratike e kuptuat qe do te dilnit?
Gjer ne fund kishte shprese, kishte dhe frike dhe dyshim. U mor vesh qe kishte ardhur Marteli, zv/kryeministri italian, dhe kishte deklaruar qe kishte akoma te burgosur politike qe duhet te liroheshin. Nderhyrja e tij beri qe te kryhej dhe ky lirim i fundit, pasi donin te na mbanin. Dhe interesant, si eshte miti qe krijohet i te burgosurve. Dyshoj qe na kane mbajtur deri me 17 mars qellimisht se nga 17 deri 31 mars (dita e zgjedhjeve te para pluraliste) eshte me pak se dy jave qe, sipas ligjit, eshte afati i fundit per regjistrim per deputet. Dhe ata ndoshta mendonin se do te dilnim dhe me vrap do te regjistroheshin per deputet. Ndersa situata ishte shume ndryshe.
Kur ju arrestuan, pra kur trokiten ne deren e shtepise suaj ne Lezhe, late nje vajze nje muajsh dhe nje vajze 1 vjec e gjysme. I keni gjetur 18 dhe 17 vjec. Cili ishte reagimi pare?
E di cfare ka qene gjeja me e rende qe kam jetuar une diten e lirimit? Qe e mora si ogur te keq se cfare do te me ndodhte prapa. Une ne ate kohe isha me i vjetri ne burg, se ishte liruar nje pjese e atyre qe kishin bere me shume se une. Dita e lirimit eshte dita qe njeriu e pret, e enderron qe nga dita e pare qe bie ne burg. Prej 17 vitesh enderroja diten e lirimit qe te shkoja te takohesha e perqafohesha me familjen. Tani cfare ndodhi? Meqenese keta e moren vesh qe nuk lirohen, keta shqiptaret e tjere, bashkevuajtesit tane qe po i mbanin per krimet ordinere, menduan si ti bejme ne qe te vijne ketu dhe te te kujtohen edhe per ne. Ata, kur dolen ne ajrosjen e mengjesit, se ishin te ndare nga ne, ne vend qe te behen burra dhe te marrin ndonje polic peng, ia moren policit celesat, na mbyllen neve dhe nxoren policin jashte, se ishte krijuar liri e madhe, sic thashe, dhe u thane atyre te komandes: Po nuk na erdhen ketu ne nga te drejtat e njeriut (se ishte krijuar nderkaq Forumi i te Drejtave te Njeriut), po nuk erdhen prokurore ne nuk i lirojme keta. Spartak Ngjela ishte liruar nje muaj me perpara, kishte mbaruar denimin, por kishte aty me mua te atin. Mendo csituate qesharake: ky kerkonte neper Tirane Ylli Popen e Arben Puton per ti sjelle aty qe te liroheshim ne. Keshtu na mbajten deri ne oren 7 te darkes pa u liruar. Diten qe do te lirohesh, bashkevuajtesit e tu te mbajne deri ne oren 7 te mbremjes. E kam shkruar ne liber, se mbaja nje ditar aty; ky ishte nje ogur shume i keq per ate se cfare do te benin shqiptaret edhe ne lirine qe po vinte. Kjo eshte mbresa me e forte e dites se lirimit. Pastaj erdha ne familje ne oren 9, ne darke, do flinim, ne erresire, nuk kishe ku flije. Ne ishin ne nje shtepi, te shtepia e xhaxhit, se kishin ardhur nga internimi, ne ishim 17 vete ne tre dhoma. Ishte familja e xhaxhait, familja e djalit te xhaxhait i martuar, baba im me nenen, vellai me gruan e dy femije, u futa edhe une atje me familjen time, ne bodrumin e shtepise se gjyshit.
Cili ishte realiteti qe gjetet jashte?
Realiteti ishte i mjere, por ne nuk shikonim mjerimin, por shikonim shpresen.
Cila ishte sfida e pare qe duhet te perballnit pas 17 viteve burg?
Sfida e pare ishte mbijetesa, gjetja e nje pune.
A ishte e veshtire pershtatja me lirine?
Por, une ate periudhe e mendoj megjithate si nje periudhe e shpresave te medha; njeriu jetonte edhe me pak ne ate kohe, se cmimet ishin te uleta. Ishte nje periudhe e shpresave te medha ku nuk shikohej ku flije, ku jetonte, aq me teper per ne.
Pershtatja me lirine? Varet se cfare quajme liri, se problem i veshtire ky. Lira eshte edhe nje dimension i brendshem, qe ne ne burg e kishim, mendoj. Por, tani ishe i lire nga prangat, qe eshte nje liri negative dhe po kaloje ne nje liri per te ndertuar dicka. Ne kete kuptim ishte nje liri e kufizuar shume. Cfare do te behet, ku, cfare, si, ku do shkosh? Problemi pra ishte ai i lirise pozitive, per te ndertuar. Dhe shqiptaret ne teresi, per mendimin tim, diten te lirohen nga prangat, por nuk diten te ndertojne lirine pozitive, nje liri, per te ndertuar dicka. Ne, po keshtu ishim, ne kete situate, por edhe me me veshtiresi; ishim pa shtepi, pasi familjen e kisha ne internim dhe shkova te shikoj se ku kishin jetuar ata ne internim, ne nje fshat atje per disa dite, ne Torovice. Sic thashe, ajo qe kujtoj nga ajo kohe ishte shpresa e madhe dhe ngrohtesia njerezore dhe pergjithesisht entuziazmi se tani do te zhvillohet nje...
Shpresat nuk ju kishin lene edhe pas 17 viteve burg?
Ne burg nje nga gjerat qe shikoje te shkruara neper mure qelish, ishte nje SKSKS, qe kishte kuptimin sa kam shpirt, kam shprese. Domethene njeriu shpresen e ka nje dimension te brendshem, shpresa nuk eshte nje drite qe e sheh jashte, por nje drite e jotja e brendshmja qe rri ndezur. Kur shuhet ajo, shuhet brenda. Drite mund te mos kete fare jashte, por ti e ke brenda dhe e sheh nje shprese.
Ju thate qe ju liruan duke kalkuluar edhe ditet qe te mos regjistroheshit dot per deputet. A patet ndonje moment tundimi per tu marre me politike?
Te them te drejten, patem edhe oferta. Ne nje fare menyre politike ishte edhe ajo qe zgjodha: u bera sekretar i Forumit te Drejtave te Njeriut, qe u be Komiteti i Helsinkit me prapa. Nuk pata shume deshire te futem ne Partine Demokratike apo parti te tjera, pasi ishin njerez te panjohur per mua. Pastaj te gjithe ata qe kane hyre atje, eshte interesante historia se si hyne, por me sa rezultuan ngjarjet, nuk e njihnin njeri-tjetrin. Eshte tjeter gje te krijosh nje parti me njerez qe i njeh, tjeter gje te krijosh nje parti sic eshte krijuar ajo. Tjeter gje eshte kur e krijon me njerezit e tu, me nje fryme te caktuar. Atje ca i bashkoi nje entuziazem, ca u futen per karriere. Une qendrova i rezervuar se kisha nje dyshim, me te thene te drejten, dhe me duket se koha me dha te drejte. Kisha nje dyshim, qe nuk do te funksiononte ndonjehere sic duhej Partia Demokratike.
Cili eshte projekti me i madh qe ju ka mbetur pa kryer ne jeten tuaj?
Projekti me i madh eshte te shkruaj ato libra qe me kane mbetur pergjysme, ose qe nuk i kam filluar. Ata ne nje fare menyre jane rijetimi edhe nje here i jetes sime. Per te lene nje deshmi te jetes. Si nje kuptim i jetes. Cdo njeri kerkon ti jape nje kujtim kesaj jete, pse ka ardhur dhe si po iken. Per mua kuptimi i jetes eshte ky: asaj jete qe kam bere, ti jap kuptimin duke e shkruar. Jo thjesht biografine. Te rrefej sic rrefejme me njerezit dhe u transmetojme nje eksperience tonen, ndjenja, emocione dhe leme nje gjurme tek ata. Kur shkruan, tek e fundit kete ben njeriu. Ky eshte projekti me i madh. Eshte i pambaruar sepse jane shume libra ende gjysme te perfunduar ose te panisur.
Historiani i shquar flet ne nje interviste te gjate ne emisionin "Opinion +", ne Tv "Klan"
Ju jeni nga fshati Frasher i Permetit, nje fshat i famshem. Perse familja juaj ishte vendosur ne Stamboll?
"Fshati Frasher eshte nje fshat malor, eshte nja 1100 metra mbi nivelin e detit. Nje fshat me gurishte me zhure, rreth e rrotull ka pyje, eshte nje keshtjelle brenda keshtjelles, qe quhet Dangelli dhe kishte sigurine me shume sesa ekonomine. Prandaj banoret e Frasherit dilnin ne kurbet ose ne sherbime te ndryshme. Te krishteret e Frasherit ndiqnin kurbetin e shkonin drejt Stambollit. Por, familjet nuk i terhiqnin. Po kjo qe eshte me interesante, eshte se dhe ata bejlere, Frasheri kishte shume bejlere, nuk i kishin familjet, kishte pinjolle frasherllinj qe ishin bere Kryeminister, Halil Bej Bibaj ishte bere Kryeminister i Perandorise Otomane, ishin bere vezire, ishin bere gjenerale, ishin bere marshalle dhe familjen e mbanin aty, e aty e kalonin pleqerine. Eshte shume interesante. Me kane thene mua ata pleqte e mi, me te sigurt ishin aty sesa ne Stamboll".
Per ēfare arsye?
"Se ne Stamboll dilnin edhe rrembenin, e dashje pa dashje humbnin te gjitha. Kurse aty, benin ē'benin ata, kur e shikonin punen qe nuk leviz, e pastaj ktheheshin te kalonin pleqerine ne Frasher".
Ju thate qe frasherllinjte nuk i merrnin familjet me vete, i linin ne Frasher, nderkohe qe ju vete keni lindur ne Stamboll...
"Gjyshi im beri perjashtim. Meqenese ne familjen tone u shtua numri i pjesetareve dhe ishin tre breza pa u ndare, e terhoqi familjen ne Stamboll. Djalin ai e ka marre ne vitin 1902, e ka terhequr dhe e dergoi ne shkolle. I lindi deshira per ta derguar ne shkolle, pasi mbaroi shkollen fillore iku ne Stamboll. Beri edhe nje pjese te fakultetit. Kurse ata nipat e tij dhe kusherinjte e tij mbeten ne Frasher".
Jeni kthyer ne Tirane ne moshen 7-vjeēare, ne vitin 1927. Perse u kthyet ne Tirane?
"U kthyem ne Tirane, ishte koha kur, ndryshe nga sot qe iknim nga Shqiperia, ishte koha kur ktheheshin ne Shqiperi per dy arsye. E para, shqiptaret ne Stamboll nga ndryshimet qe beri Ismail Qemali, Stambolli pesoi nje goditje ekonomike te madhe, gje qe u vendos ne Konkara. Ushtrine e sulltanit e shperbene. Ne Shqiperi erdhen gjithe ata oficere, gjithe ata oficere dhe me grada te larta dhe te uleta, edhe keta banoret e krishtere qe kishin nga ndonje dyqan atje sepse u vrane, tregtia binte. Por, edhe politika fiskale qe bente Ismail Qemali i rendonte keta, per t'i detyruar t'i heqin iu qep dhe i vendoste taksa te renda. Po behej ndonjehere sepse ishte i pleksur ne levizjet kombetare, ishte Fan Noli etj. Kur erdhi Revolucioni i Qershorit u kthyem ne, pastaj zuri pune, ne kohen e Fan Nolit, u permbys edhe qeveria tjeter. Kjo eshte arsye e kthimit tone ne Shqiperi. U detyruan te ktheheshin edhe nga Amerika, nga kriza boterore qe shpertheu ne 1929, u kthyen edhe nga Franca, ishte periudha e kundert e kesaj qe ndodhi me pas".
Si ishte Tirana ne vitin 1927? Ju vinit nga nje qytet shume i madh si Stambolli.
"Tirana me ka bere jashtezakonisht shume pershtypje. Mbaj mend, ne Tirane kemi ardhur naten, nuk e pame, pame ca fenere dhe rrinim ne nje si hotel qe quhej atehere, ku eshte Muzeu Historik Kombetar. Kur dolem ne mengjes per te pare Tiranen, atehere fillova te me kapte nje merzitje, se sapo dola nga hoteli ishte pellgu dhe m'u lagen kembet. Ishte Tirana nje qytet me 25 mije banore sa ka sot nje lagje. Por, ishte nje qytet qe na hyri ne zemer, sepse ishte qytet i dashur, me njerez te mire, ishte nje qytet me blerim te mire. Tirana ishte nje qytet shume i bleruar, kishte oborre te medha te mbuluara me peme".
Ishte realisht nje qytet apo ishte me shume nje fshat i madh?
"Ishte qytet. Edhe me vone qe u mora me historine e Tiranes e shoh qytet qe ne fillim te shekullit 19-te. Tirana kishte vetem periferi, ca familje qe merreshin me bujqesi. Ishte qytet mikroborgjez".
Kur filloi Tirana te shnderrohej ne nje qytet relativisht modern?
"Tirana filloi te shnderrohet ne qytet qe nga fillimet e vitit 1930, kur me kredite qe mori qeveria e Zogut nga Italia, filloi ndertimi i bulevardit te madh, i ministrive, i disa ndertesave publike, i disa kazermave, i ndonje shkolle. Pastaj edhe ajo borgjezia qe filloi te fitonte filluan te ndertonin shtepi te bukura. Pastaj Tirana u planifikua te behej e re ne 1927 me nje plan-projekt qe afroi Parlamenti. Gjithe tokat qe ishin prone e Esat Pashe Toptanit ishin konfiskuar ne vitin 1921 e 1922 edhe iu ndane tregtareve e zyrtareve. Pjesa me e madhe mori nje siperfaqe 800 metra katroresh dhe pastaj ishte ideja qe te shperngulej Tirana e re, Tirana moderne dhe jo te mbetej si Tirane e vjeter. Ishte nje projekt qe nuk u realizua tamam, sepse Tirana e re u be me ndertesa, nuk u be me dyqane, me fabrika. Keshtu qe, Tirana e re mbeti nje Tirane vilash".
Ju keni qene ende femije e me pas adoleshent, si e mbani mend Ahmet Zogun?
"Ahmet Zogun, nje vit pasi erdhem ne, ai u be Mbret, u shpall monarki. Une isha atehere ne klasen e dyte fillore. Ne na moren si nxenes te veshur me nje kemishe te kuqe dhe me brekushe te zeza te shkurtra dhe na vune ne rresht qe te duartrokisnim delegatet. Aty erdhi edhe Zogu ne Parlament. Pershtypjen me te madhe e kam pasur kur u be edhe ceremonia disa muaj me vone e monarkise ne Tiranen e re. Atehere u be e pamase, veshur me nje veshje, qe na u duk sikur ishte me pupla. Pastaj Zogun me vone patem rast ta shikonim diten me te papritur ne rruge. Zogu dilte nganjehere jashte pallatit dhe bente nga nje shetitje, ishte shume interesante. Nje here vajtem ne ekskursion ne Petrele, kur shikojme po vinte Zogu. Edhe ne qe thoshim eshte Zogu apo nuk eshte ai. Ai bente ndonjehere dalje te tilla, te paplanifikuara sigurisht".
Ju e keni jetuar vete ne ate kohe dhe me pas keni qene dhe jeni nje nga historianet me te mire ne vend. Si e gjykoni Zogun si personazh politik dhe kohen qe ai drejtoi?
"Kur ishim studente, ne Zogun nuk e donim. Pastaj erdhen koherat, edhe erdhen ndryshimet e tjera, pjekuria e studimi dhe Zogu doli si nje figure shume interesante. Akoma ka sot njerez qe thone se Zogu e shiti Shqiperine tek Italia. Nuk e shiti Zogu Shqiperine, e shiti situata. Zogu kishte planifikuar te futej ne Itali. Qe ne vitin 1922, ne kemi nje marreveshje, akte nderkombetare, qe Shqiperia do te hyje nen sqetullen e Italise. Zogu u fut nen sqetullen e Italise, por u fut ne nje menyre totale, nuk diti te mbaje nje fare distance. E dyta, Zogu qelloi ne nje periudhe shume kritike, ishte krize boterore. Ishin ne dore te Italise, i kerkuan te tjera kredi dhe nuk i jepnin, mbeten nepunesit 7 muaj pa rroge se nuk kishte para. Pastaj u detyrua te paguante keto. Zogu u perul totalisht dhe nuk diti te mbaj distance. Ai jepte voten pro Italise edhe kur te tjeret ishin kunder saj".
Cila ishte jeta ne Tiranen e kohes, jeta e intelektualeve?
"Jeta e intelektualeve, me sa di une, jeta e tyre gjate viteve '30, pesoi nje ndryshim te shpejte, sepse ne fillim te viteve '30 u grumbulluan ne Tirane figura nga te gjitha rrethet, qe kishin bere shkolla. Pak ishin ato qe kishin bere shkolla. Por, filloi brezi i ri i shkolluar, kjo i dha Tiranes nje gjalleri".
A kishte elita reale Tirana?
"Varet, elite shoqerore, fisnikerore, ishin bejlere, ata nuk ushtronin asnje ndikim. Ne Tirane u formua nje elite intelektuale me ulugjizem nga shtresat qe kishim pasur mundesi te benin studim edhe me burse. Kishte edhe njerez te varfer qe fituan bursen. Keto perveēse kane nje gje, qe ne ate kohe kishte nje larmi intelektualesh, intelektual te formuar ne Itali, ne France, ne Austri, kishte ne Greqi, ne Turqi, ne Persi. Ishin te shquar dhe i jepnin Tiranes nga ana e pikepamjes kulturore, pikepamje strategjike. Edhe keta u ndane neper rrethe, neper katedra, sepse mbrapa shkolles kishte edhe politika. Ne e njohem kete jete intelektuale nga profesoret tane ne ate kohe".
Cilet ishin intelektualet me te shquar ne ate kohe?
"Intelektualet me te shquar te kohes ne ato vite ishin nga ata qe prodhonin dhe ata qe nuk prodhonin. Nga ata qe prodhonin ishte Mit'hat Frasheri. Prodhim i ri ishte Ismet Totoja, Skender Luarasi, ishin njerez qe shkruanin, disa gazetare, ishin njerez me nje horizont te gjere, gazetare me te vertete te formuar".
Ne cilin vit dhe si u perfshite ne levizjen komuniste?
"Ne levizjen e majte, sesa levizja komuniste. Levizjen e majte ne Shqiperi nuk e perfaqesonin komunistet ne Tirane. Komunistet e perfaqesonin ne Korēe, grupi komunist i Korēes. Ne Vlore, ata ishin dhe njerezit e atij, ishin socialiste, nuk ishin komuniste, ishin socialdemokrate, qe ishin te majte. Ne Shkoder ishin elemente, qe ishin te se majtes, ishin socialdemokrate te atmosferes austriake, e cila vinte ne Shkoder nepermjet intelektualeve. E keshtu qe, ne Tirane nuk kishte komunizem, pastaj u formua komunizmi ne rrethe te mbyllura. Por, neper lagje kishte partizane".
Po si shpjegohet qe shumica e rinise studentore u perfshi nga idete e majta?
"Baza dhe pikenisja ishin dy. Pikenisja e pare ishte se ishte koha e luftes kunder fashizmit, rreziku fashist ne Shqiperi ndihej shume. Mund te them se shkolla, qe ishte ne kohen e Zogut, edukonte patriotizem. I programuan, sepse programet ishin te tilla qe ishin idete e revolucionit ne shkolla, ne mesimet qe benim. Idete e revolucionit freng i pershkon fryma antifashiste. E dyta, ishte se fashizmi ishte rrezik per Shqiperine, per atdheun, per patriotizmin. Brezi i ri enderronte qe, kur te mbaronin gjimnazin, te shkonin ne France dhe as mendonin kurre qe te vinin ne Itali, as ne Gjermani, por ne France dhe Austri, sepse Franca ishte vendi i lirise. Por, mos te harrojme nje gje se ne vitet '30, jo Shqiperia, por e gjithe Evropa, ishte ne ndikimin e levizjes se majte. Nuk duhet qe te harrojme shkrimtare te medhenj te asaj kohe, Rome Regan, Ali Balbys, Viktor Margariti, Stefan Cvajg. Keta ne i lexonim, ishin koloset e asaj kohe. Nuk kishte shkrimtare te kohes fashiste. Edhe Pierandelon kur e lexonim, e lexonim si antifashist, keshtu qe... Ishte periudha e antifashizmit dhe komunizmi ne ate kohe ishte si nje rryme antifashiste ne vetvete. Komunizmi ne Rusi u mor vesh me vone qe ishte nje perde e hekurt e ē'behej atje nuk merreshe vesh dhe kur merreshe vesh, ndonjehere etiketa, qe keto jane shpifje te borgjezise, keto edhe i besonim".
Ju qe u bete militant i majte, dinit gje per te majten ne ate kohe?
"Une dhe shoket e mi qe ishim ne gjimnaz ne ate kohe, dinim sepse ishte nje librari qe na sillte libra te se majtes, ishte koha e Frontit Popullor. Fronti Popullor kishte nje literature jashtezakonisht te pasur antifashiste dhe fashiste, komuniste, radikale dhe pa to nuk te pranonin. Keshtu qe, ne e njihnim te majten dhe dallimin midis socializmit. Ketu per shembull, ishte Mari Storez, Meleon Blumi apo Eduard Eljoti".
Si e mbani mend 7 prillin e vitit 1939?
"7 prilli i vitit 1939 ishte nje moment nga me dramatike te jetes time dhe te brezit tim, qe nuk me ka ikur kurre nga mendja. Ishte fatkeqesia me e madhe qe mund te ndodhte dhe atdheu u shtyp, atdheu humbi lirine, atdheu u shkel, mbaroi Shqiperia, s'ka me Shqiperi".
Ju ishit 19-vjeēar ne ate kohe...
"Isha 19 vjeē dhe thame 'o sot, o kurre' do te luftojme si kane luftuar paraardhesit tane, siē ka luftuar Mihal Grameno, Ēerēiz Topulli. Ishin figura qe na benin thirrje, si Isa Boletini. Erdhi koha te bejme edhe ne si ata. Keshtu qe u rreshtuam dhe ne te gjithe Tiranen, kemi kerkuar arme, te shkonim te luftonim per ta mbrojtur ne Durres. Dhe ne ate rast, une po them qe ketu qe gabimi me i madh qe beri Zogu. Ai nuk kishte ndonje fare pergjegjesie, nuk kishte ē't'i bente Italise. Po kishte nje kapital te ketij vendi, t'i rezistonte. Ajo rezistenca qe u be ne Durres, ishte rezistence sporadike, nuk ishte rezistence siē e kerkonte koha dhe siē e kerkonin mundesite".
Por drejtohej nga oficere te mbreterise, si Abaz Kupi...?
"Komandanti i marines se Durresit, ai kishte se ē'te bente, se te tjeret jo. Oficeret e asaj kohe mbeten pa arme, nuk kishin se ēfare te benin. Ne ate moment u regjistruam si vullnetare qe te iknim ne Durres. Ne nuk dinim te perdornim armet, por deshira ishte per te luftuar. Por, oficeret u deshperuan se nuk kishin, erdhi dita per te shperblyer atdheun dhe nuk kishin mundesi, ketu eshte pergjegjesia e Zogut. Pergjegjesia e tij eshte se ai iku pa i derguar nje mesazh ketij populli qe une po iki, po iki i detyruar, une do te kthehem prape. Nuk beri asgje nga keto. Iku fshehurazi, si nje kaēak, qe e demtoi shume Zogun dhe qe e la partine. Partizanet nuk dinin ēfare te benin".
Ne botimet e pas viteve '90, nenvizohet fakti se me 7 prill te 1939, Mehdi Frasheri ka mbajtur nje qendrim shume interesant, a e mbani mend ju?
"Si nuk e mbaj mend. Madje, e kam ne shtepi fjalimin e tij qe ka mbajtur me 7 prill te vitit 1939, nga ballkoni i shtepise, e kam tekst. Ai, ne kujtimet e veta, thote per fat te keq se, nuk e kam fjalimin qe mbajta. Por, une e kam fjalimin te botuar pak dite me vone, megjithese ai nuk e kishte. Ai ishte nje fjalim trondites, fjalim qe e ngjiti Mehdi Frasherin ne nje shkalle shume te larte te simpatise. Tjeter pune pastaj se e prishi dhe qe shfaqi me vone nje akt emocional, nje akt momenti, sepse ai u ngrit kunder okupacionit per te mbrojtur atdheun dhe pastaj kur erdhi ushtria gjermane, u bashkua me ta".
Si shpjegohet qe nje pjese e madhe administrates se brezit Zog, bashkepunoi shume shpejt me Italine fashiste, pa u mbushur java nga pushtimi i Shqiperise dhe i ofroi kuroren e Skenderbeut, Viktor Emanuelit...?
"Ky eshte fati, procesi i gjithe atyre njerezve qe sundojne me despotizem, sundojne pa nje mbeshtetje shoqerore. Zogu ishte nje figure, arriti dhe shfrytezoi mire kombinacionet politike dhe mori pushtetin ne dore. Edhe nuk merreshe vesh, ishte me bejleret apo s'ishte me bejleret, ishte me borgjezine e vogel apo s'ishte, ishte me fshataresine apo s'ishte. Ai nga njera ane bente sikur zhvleftesonte sistemin, nga ana tjeter i denonte ata qe nuk respektojne ate sistem qe ai perdori. Eshte sistem katastrofal per fshatin. Ministrat ishin te tille, Zogu e dinte qe s'e donin dhe donte qe ta benin per vete. Pastaj iku, duke lene vendin krejtesisht te ēoroditur, nuk e dinte se ēfare po bente ai".
Ishte ēeshtje ekzistence...?
"Ajo ne ate kohe kishte distinktive qe partite fashiste ishin bere ne parti nacionale fashiste. Ne ishim mesuar me italianet, u kthyem nga anetaresia ne parti per nevoja familjare. Pastaj nuk u dha asnje mesazh, ata iken e nuk u kthyen me, se nuk e dinin se ē'do te bente me Zogu. Ai iku jashte, eshte fatkeqesia e ketij vendi".
Kur e keni njohur per here te pare Enver Hoxhen, personalisht?
"Une e kam njohur per here te pare 15 dite pasi u formua partia. Ka qene, me sa mbaj mend, 17 nentor te 1941. Me thane qe eshte nje komunist qe shiste te dyqani "Flora", sapo ishte njohur. Ai ishte profesor, nja 3 muaj ne gjimnazin tone dhe ashtu si erdhi, ashtu edhe iku, s'e njohu njeri fare".
Per ē'arsye?
"Sepse ai nuk perzihej, ne kuptimin, militant. Ishte nje simpatizant dhe nuk e di se per ēfare arsye nuk u hap, as te koleget e vet nuk u hap, ka ardhur me vone dhe pyesnin keta profesoret qe erdhi dhe iku e nuk u hap as me ne, nuk e dime se per ēfare arsye".
A ishte nje militant i se majtes?
"Ai nuk ishte nje militant i se majtes, ne kuptimin te perveshte menget, ishte simpatizant. Edhe me sa kam lexuar une ne shkrimet e tij, nuk ishte as i majte, ishte nga qendra e majte, Eduard Terjon e simpatizonte, ai ishte i qendres se majte ne France"
Si shpjegohet qe me pas ai u shnderrua...?
"Po u shnderrua, sepse okupacioni antifashist, kete nuk arrijne ta kuptojne keta historianet e sotem, shkaktoi reagim ne dy drejtime krejt te ngurta: nga njera ane nxiti rezistencen dhe nga ana tjeter e fashiti rezistencen".
Ne ē'kuptim?
"Ne kuptimin qe ne Shqiperi okupacioni kishte afersisht kater rreshtime politike. Njera ishte ai qe kryesonte Mustafa Kruja, ai i Ernest Koliqit etj., keta ishin te njohur dhe te deklaruar. E dyta, ishte rreshtimi zogist, te cilet ishin te ēoroditur, nuk dinin ēfare te benin. Qene edhe dy rreshtime te tjera, njeri nga ato ishte shume i fuqishem. Ishte rreshtimi i demokrateve, nacionalistet, te cilet kishin qene antizogiste edhe ishin ne France, ne Zvicer, e u kthyen ne Shqiperi. U kthyen si pula te lagura, ato u bene kolaboracioniste, kujtuan se ishte epoka e fashizmit. Kujtuan se Gjermania do ta shpartallonte ate burokracine dhe ata iu nenshtruan kesaj situate, aq me teper kur u bashkuan dhe nga Kosova. Se treti, ishin njerez te thjeshte, qe nuk kishin fuqi, s'kishin mase. Por, ama erdhi koha, koha trokiti per ta, ata donin rezistencen, por ata mendonin se nuk kishte ardhur koha per rezistence. Ne ato vite, rinia pelqente rezistencen, nuk shikonte, aq me teper, qe komunistet me porosine qe moren nga jashte e fshine programin e tyre fashist, as respektimin e prones private, as respektimin e klasave, aleancen, programin e frontit popullor, i cili u kthye ne front antifashist".
Si e mbani mend takimin e pare me Enver Hoxhen?
"Takimi i pari eshte bere me 17 nentor 1941. Tjetri ishte nja dy dite pas ēlirimit dhe para se te behej mbledhja e aktivit, sepse ne fund te muajit u be nje mbledhje e aktivit, aty plasi debati pastaj. Enver Hoxha donte t'i njihte keta njerez. Ēdo grup qe pranoi te shkriheshe ne parti, i dorezoi partise listen e anetareve te celulave te tij. Pas grupit te rinise, atehere kuptuan qe bene celula, me futen mua ne nje celule, me futen si pergjegjes te celules. Ai donte te takonte pergjegjesit e celulave, te njihte se kush jane keta njerez, te ketyre grupeve, se nuk na njihte. Ne nje takim qe patem te rruga "Halil Demi", ne nje shtepi, aty caktoi te vinim dhe u takuam. Ai u tregua shume i rezervuar, ai nuk na ngacmoi fare. Na tha qe duhet nje epoke e re. Na beri pershtypje, per ne te shkolles (shkolla jone ishte shkolle gjysme frenge dhe ai terma frengjishte perdorte, disa fraza nga keta te famshmit filozofe te Frances). Kurse per keta te tjeret, Koēi Xoxe, Vasil Shanto, ata ishin tabani popullor. Ata nuk dinin tjeter, vetem armikut t'i biem kokes dhe ta shpartallojme, keshtu dinin ata. Kurse ky kishte nje gjuhe prej intelektuali. Ishte nje njeri qe kishte lexuar, Diderone e kishte shume per zemer dhe bente ē'bente fliste ndonjehere per Diderone".
Si shpjegohet qe, megjithese nuk ishte militant, ai doli ne krye te Partise Komuniste?
"U be menjehere. Jane disa gjera shume personale dhe ndoshta kur jane shume personale dhe nuk besohen. Une jam rezervuar qe te mos i shfaq keto. Une kam pasur nje miqesi shume te madhe me Anastas Lulon. Ai pas ēdo mbledhjeje ne darke kur dilte, darke per darke, bente ca pushim dhe vinte na thoshte qe beme kete, keshtu e keshtu. Enveri kishte nje logjike ne te folur, nuk ishte partizanēe, por kishte nje logjike. Edhe ai doli mbi ta, sepse si ai qe eshte me nje sy. Kjo ishte e para. E dyta, ate e ndihmoi shume Miladin Popoviēi, jo Dushani, ai nuk e donte".
Per ē'arsye?
"Po Miladini e kuptoi qe ky ishte i vetmi qe ishte ne gjendje qe t'i zbuste ato shperthimet. Kur vajtem ne mbledhjen e grupeve, Enver Hoxha kishte nje favor qe nuk e kishin ata. S'kishte urrejtje ndaj shokeve, nuk kishte bere lufte grupesh. Nuk kishte konflikte me askend, as nuk ishte share, kurse ata ishin te gjithe te perlyer ne sharje".
Cili ishte komunisti me i njohur ne ate kohe?
"Ne publik, komunisti me i njohur ishte Qemal Stafa, qe ishte shume i ri, per shkak te fjalimit te forte qe mbajti ne gjyq, ne shkurt te viti 1939. Te gjithe e mohuan qe nuk jane komunist, ndersa ai deklaroi haptazi qe une jam komunist, kam qene, jam dhe do jem, komunizmi eshte shpetimi i Shqiperise. Pra, ne kohen e themelimit te partise, ishte i ri ai, ne ishim moshatar me te, ishte jashtezakonisht i zgjuar".
Ju e keni njohur personalisht?
"Une e kam pasur shok te ngushte dhe jo te njohur. Ai shndriste, ne ate moshe qe ishte, 21 vjeē, ai dinte 5 gjuhe, duke filluar me latinishten".
Ishte i dhunshem?
"Jo ne asnje menyre. Por, ishte pak dinak".
Ne ē'kuptim?
"Dinak, domethene, dinte ta menjanonte kundershtarin dhe me goditje anesore, dinte te silleshe edhe me nje avokati te forte".
Ne rast se do te kishte mbijetuar Qemal Stafa, a do te ishit pjesetar i te njejtit grup dhune dhe ...
"Nuk mund ta them, nuk mund ta provoj, kishte nje integritet te theksuar, madje historia provoi se te gjithe ato qe e pesuan, ose nuk kishin fare integritet, ose kishin gjysme integriteti. Vetem ata qe kishin integritet, ata mbeten".
Ju thate qe takimin e pare me Enver Hoxhen e bete me 17 nentor te vitit 1941. Te fundit e keni bere ne 1943, ne Martanesh...
"Me fal, takimi i vertete qe u be me perplasje ishte takimi i 31 dhjetorit, ne aktivin e partise".
Cili ishte impresioni qe krijuat per Enver Hoxhen gjate dy viteve te luftes, qe ishit ne kontakt me te?
"Ajo lufte qe beri Enver Hoxha, nuk do te beheshe ne ate kohe qe u be, qe doli me sukses. Enver Hoxha eshte nje figure qe duhet te ndahet ne tresh".
Ne ē'kuptim?
"Enver Hoxha i paraluftes, i luftes dhe i pasluftes. Tek ai ndikon procesi i njohur i personaliteteve qe pushteti i shperfytyron. Ishte shume mik i dashur, njeri i dhembshur, njeri kur mori pergjegjesi ne kohen e partise, ai iu perkushtua totalisht punes, ai ishte nje njeri qe diti te tregoje nje vendosmeri te forte. Une nuk e kam dashur, por une e ēmoj per punen qe beri gjate luftes, pas luftes, ai u shperfytyrua. E ruajti buzeqeshjen, perdori ate metoden qe e mesoi Miladini: partia forcohet duke u spastruar edhe kur nuk ka armiq. Krijo armiq per te spastruar".
Perse u prishet me Partine Komuniste? Ē'ndodhi midis jush?
"Partia Komuniste kishte dy aspekte, njera qe ishte me publikun, qe ishte programi. Dhe programit nuk kishe si te mos i thoshe patriotik, kerkonte luften ndaj okupatorit, sherimin e vendit, fitoren e pavaresise dhe vendosjen e demokracise. Ky ishte programi, platforma, per keto ishim te gjithe dakord. Nga ana e platformes ekzekutive, ishte nje parti bolshevike dhe nuk denjonte te pipetinte, jo vetem asnje ze kundershtari brenda, por asnje edhe ze dyshimi. Me kete s'ishim dakord, sepse une shpreha mendimin. Ai (Enveri) ate mendim ma perktheu si qendrim armiqesor, kjo e shqetesoi".
Enver Hoxha direkt?
"Po, ai direkt. Kjo ishte ajo qe na ra ne sy ne dhe nje fare te drejte kishim. Ishin 300 themelues, te gjithe me perjashtim te nje Pilo Peristeri, te gjithe dolen jashte radhe".
Ju ne ē'vit dolet jashte radheve?
"Mbas 6 muajsh".
Pra, jeni komunisti i pare ndoshta i perjashtuar, bashke me Anastas Lulon.
"Te tjeret pastaj u perjashtuan dhe u pranuan prape".
Mbasi u perjashtuat nga partia, dolet partizane? Ne ē'vit keni dale?
"Partizan eshte nje fjale qe ka marre sot nje kuptim te ndryshem nga ajo qe ka qene ne te vertete. Partizan quhet sot nje njeri qe doli ne mal me arme, por partizan jane edhe ata qe luftojne ne qytete. Keshtu qe ligji qe doli ne vitin 1952 e njihte kete. Pjesemarresi i Luftes Nacionalēlirimtare dhe ai qe qendron ne qytet dhe qe ishte ne njesi, qe shperndante trakte, qe shtypte trakte, qe bente aksione, ishin partizane".
Kur u angazhuat ne lufte? Ne ē'vit?
"Qe kur filloi. Qe me 7 prill".
Kur ka qene takimi juaj i fundit me Enver Hoxhen dhe drejtues te tjere komuniste?
"Takimi im i fundit ka qene ne vitin 1961, ose 1962, kur u be konferenca intelektuale. Erdhi Enveri, mbajti nje fjalim ne Teatrin Popullor dhe aty ne holl, ai doli per nje pushim, i takoi te gjithe dhe me pa edhe mua, u afrua dhe me pyeti. Une u perpoqa t'i beja bisht atij takimi dhe ai e kuptoi: Hajde, hajde ketu, me tha, dhe me dha nje fare garancie. Te kam ndjekur, me tha, ke hyre tamam ne fushen qe duhet, ne histori. Une perseri me dyshime se ai nuk besohej".
Ne ē'kuptim ai nuk besohej?
"Nuk besohej se edhe kur kishte ne plan te te asgjesonte, aty per aty te bente per vete, te vinte ne gjume".
Si arritet te mbijetonit, meqenese ishit edhe nga te paret te perjashtuar?
"Une kam shpetuar ne saje te 250 lekeve. Ē'do me thene kjo, qe ke shpetuar nga 250 lekeve, me pyeten. Ne ate kohe shiteshin 'Tutjus' 250 leke, nga ato drynat dhe une bleva nje dry dhe ja vura gojes. Lashe politiken dhe s'u mora me me politike".
Dhe vijoni te jeni ende gjalle sot, se shoket e tuaj u eliminuan...
"Bekimin e kemi marre qe nga viti 1946, kur kerkova arsyen pse jemi perjashtuar dhe s'na dhane arsye. Me hoqen te drejten e studimit dhe nuk u mora me me politike".
Si i mbani mend raportet midis partizaneve dhe Ballit gjate kohes se luftes?
"Me Ballin kemi pasur dy lloj marredheniesh, une personalisht. Marredhenie me militante te Ballit dhe me krere te Ballit. Nje nga kreret e Ballit, me te cilin une kam pasur takime, ishte Mit'hat Frasheri. Per arsyen se Mit'hati me babane tim ishin bashkefshatare, njiheshin qe ne Stamboll. Kishin bashkepunuar me njerin-tjetrin. Nje miqesi qe ne rini. Ai me fliste ne emrin e babait, edhe me thoshte, kur nuk e takonte: ate Anastasin s'e kam pare, ka disa dite. Keshtu qe, jam takuar dy here me te, nje here me kerkesen e tij dhe nje here me timen. Prej gojes se tij kam platformen dhe e kam te shkruar e nuk e kam botuar, ēfare mendonte ai, pse ai ndoqi ate rruge. Deri me sot, nuk kam pare qe ta kete trajtuar ate platforme. Une kam ndjekur me shume kujdes keto botime qe jane bere. Balli ka pasur mbi krye disa njerez me pene, qe ishin te penes, prej tyre asnjeri nuk ka shkruar, as vete Mit'hati. Ai Tanushi qe ka shkruar kujtimet e Ali Kelcyres, ai perpiqet te mbroje Kelcyren, qe nuk mbrohet ne disa pika. Ai qe ka shkruar, qe ka botuar librin e Faik Ēukut. Faik Ēuku nuk le fjale pa share Ballin. Ishte ne kryesi te Ballit dhe nuk le pa e share Ballin. Platformen e Ballit Kombetar, askush prej tyre nuk e ka trajtuar deri me sot. Keta qe shkruajne tani, keta bejne zhgaravina. Mit'hat Frasheri nuk ishte kaq banal sa e bejne keta, kishte nje arsyetim, nje logjike, nje platforme".
Perse deshtoi Balli?
"Balli deshtoi se hyri vone ne jeten politike. Ka disa arsye. Kur hyri me vone, Mit'hati, Balli Kombetar kishte dy rreshtime ne llojin e tij, nje e aksionit dhe nje e elites politike. Te aksionit ishin burra shume te mire, ishte ky Safet Butka, Abaz Ermenji, te cilet ishin per luften. Asllan Ndoci ishte kunder luftes si dhe Vasil Andoni, Ali Kelcyra, ishin njerez te kompromisit".
Perse u prish marreveshja e Mukjes?
"Balli Kombetar kishte llogaritur ta fitonte luften, pa lufte, pa pushke. Pastaj erdhen gjermanet dhe ja vune fajin Enver Hoxhes. S'eshte e vertete. Enver Hoxha e beri punen e tij, sepse nuk ka parti qe nuk lufton per pushtet. Po ky pse pranoi gracken e Enver Hoxhes. Prandaj Balli e humbi luften, sepse e nderpreu luften, sapo e kishte filluar ne kohen e Italise nga fundi, e nderpreu. Gjeti pretekstin, shyqyr qe doli Enver Hoxha edhe hajde tha, tani e gjeta arsyen perse te mos vazhdoj luften. Greket edhe EAM-i bene nje marreveshje dhe EAM-i nuk e respektoi, edhe e vazhdoi luften, nuk u terhoq. Nuk e nderprene luften gjithsecili ne divergjence me veten e tyre".
Ju keni jetuar per te pakten nje muaj e gjysme ne nje shtepi me Miladin Popoviēin.
Ē'personazh ishte ai?
"Ishte nje figure ndryshe sa e paraqesin. Ai ishte nje komunist. Ishte nje komunist jugosllav dhe jo serb, ai shikonte interesat e Jugosllavise ne teresi. Dushani ishte serb. S'ishte asnje serb ne liste kaq i vendosur dhe radikal serb, sa nuk pranonte as ekzistencen e nje Shqiperie, nuk e pranonte, donte t'i perdorte si bageti. Kurse ky kishte nje fare respekti si faktor politik, ai asnjehere nuk me dha te kuptonte se kishte nje perēmim per shqiptaret. Une me Dushanin nuk mund te bisedoja. Kurse me kete (Miladinin), une bisedoja, sepse kishte nje tjeter vizion dhe formim, ishte komunist dhe ishte njerezor, ai nuk thoshte: Armik, bjeri vrite! Por, thoshte: Hajde ta zbusim. Kishte disa dallime te tilla. Ketij i interesonte fakti qe Shqiperia te ishte nje aleat i Partise Komuniste, qe edhe kosovaret te ishin aleate. Ai premtonte, pse premtonte?! Prandaj dhe u vra, s'u vra nga shqiptaret ai, jo. Ishte i shtyre nga Beogradi".
Ēfare u be me ju pas luftes?
"Erdha kokulur, mezi gjeta nje banke, hyra ne banke, kerkova te drejten e studimit dhe dola ne gazete e pastaj ma mohuan. Ula koken punova, derisa doli rasti te kaloja ne Institutin e Shkencave. Nuk dhashe asnje shenje. Mbaj mend njehere qe kur kisha Konstandin Boshnjakun, drejtor te pergjithshem, drejtor kisha edhe Mitrush Kutelin. Mitrush Kutelin e kishin gjurmuar. I folen keta punonjesit e bankes edhe per mua: Po filani. Por nuk kishin se ēfare te thoshin. Keshtu qe, ketu ra dhe ai vrulli i arrestimeve te medha te vitit 1947, ndodhen shume arrestime".
Dhe arritet te mbijetonit deri ne 2007...
"Po, deri ne 2007... Thone se regjimi komunist u vendos ne '44-en, jo s'eshte e vertete, as ne '45-en. Regjimi komunist u vendos ne '47-en. Se ne '47-en filluan shqetesimet, hyri partia dhe partia mori drejtimin e administrates, ne '47-en, administraten nuk e kishte ne dore partia, por miqte e partise".
Pse deshtoi endrra per nje Shqiperi demokratike?
"Deshtoi endrra per dy arsye. Deshtoi per shkak te Ballit Kombetar. Balli Kombetar u kundervu dhe e diskreditoi veten ne angazhimet e forcave gjermane dhe doli jashte loje. Kjo eshte arsyeja. Une kam thene atehere se, nese eshte vendosur regjimi komunist, fajin e ka Balli Kombetar. E dyta, Partia Komuniste, nepermjet Frontit Nacionalēlirimtar, mobilizoi shume forca demokratike te ndershme, qe s'ishin komuniste, duke filluar qe nga Gjergj Kokoshi e Shefqet Beja e deri te Ramadan Kaloshi. I afroi keta dhe i futi ne Kongresin e Frontit Demokratik te mbajtur ne Berat ne '44-en. Por, ama gabimi qe i ketyre".
Perse?
"Nuk hyne ne menyre te organizuar, aty qe zgjuarsia e Enverit. Ata duhet te kishin formuar organizatat nacionaliste, demokrate. Fronti Nacionalēlirimtar ishte me dy krahe, Partia Komuniste dhe Partia Demokratike. Rane nga ndoshta miopia, nga sinqeriteti i tepruar qe i dhane besimit. Ketu ishte gabimi, prandaj deshtoi ajo".
interviste me SKENDER GJINUSHIN
Artemida Collaku
Ka qenė nė klase me fėmijėt e ish-drejtueseve tė Partisė Komuniste, megjithatė kjo se ka penguar te jete me i miri ne shkencat ekzakte. Ne aventurat e tij te adoleshencės, edhe pse ishte i urte, mban mend qė njėherė e kane pėrjashtuar nga mėsimi, ndėrsa drejtori se ka toleruar edhe pse ishte i shkėlqyer. Nė kėtė intervistė do tė zbulojmė jetėn e kryetarit tė PSD, Skėnder Gjinushi, i cili duket se merakun mė tė madh nė historinė politike e ka nė fillimvitet 90
Kur keni lindur dhe pėr sa kohė keni ndjenjur atje?
Kam lindur nė Vlorė dhe kam ndenjur atje pėr rreth 4 vjet. Afėr Sheshit tė Flamurit, aty kam qenė me shtėpi, ku sot ėshtė bėrė Konsullata Italiane.
Ka qenė shtėpia juaj?
Jo, me qira. Ishte koha qė im atė iku nė Bashkimin Sovjetik, nė shkollė ushtarake, mė la me gjyshen dhe unė linda atje, deri nė 1954 kur kemi ardhur nė Tiranė. Nė Tiranė banoja tek Tirana e Re, kemi ndėrruar tre shtėpi, por gjithmonė nė atė pellg. Tani jetoj tek Ismail Qemali, nr.34
Ku ndjeheni mė mirė, nė Vlorė, nė Tiranė tė Re, apo kėtu ku jeni tani?
Mė mirė? Unė nė tė tėra vendet kam kujtimet e mia, edhe Vlorėn e mbaj mend, ndonėse kemi qenė tė vegjėl, mbaj mend shumė gjėra, rrugėt, episode tė caktuara, edhe vdekjen e Stalinit.
E mbani mend vdekjen e Stalinit? Ēfarė mbani mend nga ajo ditė?
Ka qenė njė pastruese qė tha: Ka vdekur Stalini, por unė sqava pėr tim bir, dhe kjo ka mbetur si histori.
Jeni rikthyer mė nė Vlorė?
Kemi kaluar shpesh pushimet nė Vlorė nė kohėn kur fėmijėt ishin tė vegjėl, pastaj mė pak, por gjithmonė kalojmė ndonjėherė dy-tre ditė. Mbetet qytet i preferuar, plus pastaj isha edhe deputet nė 1997, kėshtu qė atėherė shkoja mė shpesh.
Po gjatė periudhės sė 1997, keni qenė atje?
Kam qenė disa herė. Vlora e ka tmerr Saliun, se Vlora atė quan shkaktar qė u pėrmbys regjimi i tij i begatė, piramidave, mashtrimit dhe krimit. Megjithatė, e mori njė deputet. Kjo tregon qė pjesa informale ėshtė me PD-nė.
Kur u kthyet nė Tiranė, tė qenit nga Vlora ju bėnte tė ndiheshit mė ndryshe apo...
Unė kam mamanė nga Vlora, babai ėshtė nga Tepelena. Ngaqė kemi jetuar pėr 4 vjet nė Vlorė, natyrisht kujtonim se ishim nga Vlora, pastaj mėsuam se origjina ėshtė nga Tepelena. Vlora me Tepelenėn kanė gjithmonė lidhje, siē e thonė me humor, u bė lufta nė Vlorė, po svajta nė Tepelenė.
Babai juaj ishte ushtarak, po me ju sillej rreptė?
I ka pasur tė gjitha cilėsitė e mira, ėshtė vėshtirė tė mblidhen tek njė njeri tė gjitha, pavarėsisht se ishte im atė. Ka pasur shumė cilėsi tė mira nė drejtim tė asaj qė quhet njerėzore, bėnte shumė pėr njerėzit, ishte shumė i lidhur, kishte njohje tė jashtėzakonshme, ka qenė shumė i hapur, i sinqertė, i ēiltėr. Gjatė fėmijėrisė shtėpia ka qenė shumė e hapur, vinin nga Jugu e nga.....Veriu, ngaqė babai ishte nga Jugu, ishte tepėr i lidhur me zonėn Tepelenė-Vlorė, por edhe ngaqė ka luftuar, ka qenė me brigadėn 24 tė Kukėsit. Kjo bėnte qė tė kishte shumė lidhje edhe me kuksianėt dhe tek ne vinin po aq kuksianė sa ē'vinin edhe lebėr, kėshtu qė vendosej njė ekuilibėr. Edhe ime mė ka qenė partizane, aty janė njohur, nė luftė. Pra, ishim njė familje lufte.
Matematika ka qenė lėnda qė ju ka pėlqyer mė shumė nga lėndėt ekzakte?
Qė nga klasa e katėrt, atėherė fillon e quhet matematikė, deri atėherė ėshtė aritmetikė. Meqė kisha njė prirje pėr matematikė, krijohet njė lidhje tjetėr me klasėn, zgjidhje problemash pėr ndihmė.
Si ndiheshit kur ndihmoje shokėt?
Ka shumė tė mira nė kėtė drejtim, por shpesh shtėpia kthehej nė klasė. Mėsuesit kanė qenė shumė kėrkues, dhe shkolla "Petro Nini" ka qenė nga shkollat mė tė mira. Kam mbaruar tek "11 Janari" dhe tek "Petro Nini", shkollat e lagjes. Nxėnėsit kanė qenė mjaft tė lidhur me lėndėt ekzakte dhe punonin shumė edhe jashtė mėsimit, me nxėnėsit mė tė mirė bėheshin olimpiada, konkurse, kishte konkurrencė midis klasave, por klasa jonė fitonte gjithmonė.
Ke qenė mė shumė i ndjekur nga babai apo nga nėna nė shkollė?
Nė shkollė kam mėsuar vetė, nuk kam qenė problematik, kam qenė i urtė. Njė herė vetėm mė kanė pėrjashtuar nga klasa.
Pėrse?
Pėr zhurmė nė klasė.
Pavarėsisht se ishit nxėnės shumė i mirė nuk u morėn parasysh?
Mėsuesit kanė qenė shumė tė rreptė. Kemi pasur njė drejtor shumė tė mirė, "Petro Nini" nuk bėnte lėshime, te "Petro Nini" ka qenė tėrė byroja, gjimnazi i Tiranės sė re, por drejtori nuk bėnte asnjė lloj dallimi. Tregohej mė i rreptė kur mendonim se ishim tė mbrojtur.
Kė keni pasur nė klasė nga kėta?
Kam pasur djalin e Enver Hoxhės, tė Mehmet Shehut, Beqir Ballukut.
A ndihej ndonjė diferencė mes jush dhe atyre?
Fėmijėt e tyre nuk kanė qenė djem qė nuk mėsonin, as problematikė, ka pasur edhe qė kanė qenė nxėnės shumė tė mirė. Djali i Mehmetit ka qenė shumė ekzakt.
Po djali i Enverit?
Ai ka qenė nxėnės i mirė. Marrėdhėniet shoqėrore me ta kanė qenė mėse normale si shokė klase.
Shkolla e lartė nė Tiranė, a ka qenė e vėshtirė?
S'kam ndjerė ndonjėherė problem me shkollat. Mė shumė merresha me matematikėn, edhe jashtė. Lėndėt shoqėrore s'i kam pasur shumė qejf.
Si ia dilnit pėr tė mėsuar tėrė ato fjalė? Notat si i merrnit, si nxėnės i mirė apo...
S'kam dalė me tė tėra dhjeta nė mėsime. Nuk e kisha dėftesėn gjithmonė me dhjeta, sepse mendoja se ata qė janė me tė gjitha dhjeta kanė njė farė artificialiteti. Rėndėsi ka formimi i pėrgjithshėm, nė pėrgjithėsi unė kam qenė tek nėnta. Tė kesh disa parametra fizikė, tė jesh mbi mesataren, duhet dalluar dhuntia, ka mundėsi tė formohet pėr tė pėrballuar me sukses fazat e shkollimit.
Periudha e tė qenit ministėr, si arritėt deri aty?
Duke ndjerė qė po mbeteshim mbrapa nga izolimi, ėshtė bėrė njė revolucion nė matematikė nė 1967 dhe shkolla qė e ka bėrė kėtė ka qenė shkolla franceze. Pati kėtu disa qė e patėn nuhatjen, duhet tė dėrgojmė jashtė njerėzit pėr specializim nė ato shkenca ku nuk i trembeshin infektimit. Rexhep Mejdani pėr fizikė, Ed Plasari pėr kimi, Robert Progri pėr inxhinieri, Niko Kojani pėr inxhinieri. Ky ka qenė shansi apo arsyeja dhe meqė do tė shkonte njė pėr matematikė mė propozuan mua dhe e kam marrė vesh vonė, pra ma kanė thėnė tė tjerėt rrugės. Tė tjerėt e kishin marrė vesh para meje qė do tė shkoja nė njė specializim. Vajtėm dhe bėmė doktoraturat dhe u njohėm me matematikėn moderne, duhej njė farė pune, por u adaptuam shpejt. Nė fillim kishte shumė pikėpyetje dhe nuk e pėrballonim dot, ngaqė ndryshimet ishin shumė tė mėdha. Nė 1967 vetė Franca kishte bėrė rikonceptimin, dhe nė 1973 ishte bėrė njė ndryshim i madh qė atje dhe nuk ishte pėrtypur akoma, jo mė shkollat shqiptare. Mėnyra e trajtimit tė matematikės, veēanėrisht zbulimet e reja, konceptimi i ri ishte i panjohur dhe ne vazhdonim ta bėnim nė formė klasike. Dhe atėherė profesori qė mė udhėhoqi, kur u shpreh njėherė, mė tha se ėshtė dashur punė shumė e madhe pėr tė bėrė kėtė kapėrcim, sepse ajo ēka kishim mėsuar nė Tiranė mund tė themi qė mė shumė po prishte punė, sepse mėnyra e konceptimit ishte fryma, forma qė ndryshonte, megjithatė s'ka pasur ndonjė shqetėsim, u pėrballua. Edhe nė Shqipėri filloi kėrkimi i artikujve, modernizimi, u futėn lėndėt e reja. Reforma e arsimit ka filluar me matematikėn e re qė ka nisur qė nga klasa e parė, sigurisht edhe kjo s'ka qenė e lehtė, sepse ka qenė ideja qė po tė pėrdornim fjalėn moderne ishte dekadente, ishte e degraduar, s'ishte pėr ne, ishte gjithmonė e degjeneruar dhe siē ishte nė modė, sepse modernja gjithmonė edhe nė shkencė ishte e dėmshme.
Ramizi, a tė ka kėrkuar shpjegime pėr reformėn nė arsim?
Kjo filloi tė konkludohej si reformė, mė 1990 dhe nė atė kohė nuk mund tė miratohej asnjė reformė dhe pikėrisht atėhere unė bėra njė takim me Ramiz Alinė.
Ishte takimi i parė?
I kam shpjeguar ku konsiston reforma qė ne hartuam, nė formė, pėrmbajtje, parametra dhe sigurisht, ai e mbėshteti.
E mirėkuptoi?
E mirėkuptoi, ose tė paktėn nuk pati reagime. Harmonizimi pėr ndarjen e gjimnazit, pėrzgjedhja e lėndės mė tė zgjedhur qė nė shkollė tė mesme. Thuhej, ē'ėshtė ky investim kaq i madh pėr shkollat, por Shqipėria do tė zhvillohet.
Ndryshimet e sistemit?
Mbeten nė histori disa ngjarje. Ne na ra rasti pikėrisht qė me ndryshimet tė ishim nė njė pozicion pak tė papėrshtatshėm, dhe ishin qarqet intelektuale, por ishin edhe nė qeveri qė shihnin, kishin dorė nė ndryshimin, ē'ndodhte nė Lindje, qė Shqipėria mund tė hapej. Ky ishte njė hap, njė ndryshim total. Kur ra muri i Berlinit, kjo ishte e qartė qė duhej menduar pėr politika mė liberale, pėr ndryshim. Puna ishte si do tė bėhej ndryshimi? Nuk kishte asnjė arsye qė tė pėrpiqej tė mbahej me forcė. Me thėnė tė drejtėn, dėgjuam qė edhe nga udhėheqja lart e ndjente kėtė.
Konsultohej me ju?
E ndiente frymėmarrjen tjetėr, por qė kishte njė hezitim pėr tė marrė hapa tė prerė, aty nuk kishte o po, o jo, o pluralizėm, o monizėm. Dhe gjithmonė ta bėnim me disa faza tė ndėrmjetme.
Ka pasur ngjarje tė mėdha, ka qenė ngjarja e ambasadave, ku tregohej qartazi se populli ishte i gatshėm dhe po kėrkonte ta shprehte nevojėn pėr ndryshim. Kjo ėshtė e para lėvizje publike, qė ishte kundėrvėnie ndaj sistemit, por lėvizja mė e madhe nisi nė dhjetor. Kjo lidhej edhe me mendimin qė ne merrnim nga opinioni dhe kjo ka qenė arsyeja nė nėntor tė 1990 ka qenė diskutuar pėr ndryshimet qė do tė bėheshin nė mbledhjet e radhės, ku jam shprehur hapur pikėrisht pėr kėtė qė po them tani, qė Shqipėria duhet tė trajtojė me shumė pėrgjegjėsi problemin e pluralizmit. Kėto janė tema tė ditura, nuk mund tė shmangesh. Po u vonove artificialisht, dhuna ėshtė mė prezente. Dhe aty u prit qė salla u nda mė dysh, pati reagime shumė pozitive, pati dhe reagime shumė negative, u ndje edhe pakėnaqėsia edhe kėnaqėsia, por tek kafja e Kuvendit ėshtė po e njėjta sallė mbasdite, sepse kėto i kishte dhėnė media, dhe kishte dhėnė edhe pjesėn ku flitej pėr ekonominė e tregut. Shqipėria do s'do duhej tė aplikojė ekonominė e tregut, nuk ėshtė njė ekonomi qė tė pėrballojė konkurrencėn, pluralizėm. E treta ka qenė pėr emigracionin. Kjo qė ndodhi nė ambasadė ishte vetėm politike. Duke qenė qė ishim njė vend i varfėr, ky do tė jetė njė fenomen i vazhdueshėm, por mendimi ynė ėshtė qė ta bėjmė sa mė tė kontrollueshėm. Ishte ideja e emigracionit tė ligjshėm. Kjo pati goxha jehonė. "Zėri i Popullit" e censuroi. Salla u nda pėrgjysmė.
E mbani mend reagimin e Ramizit?
Po, sepse nuk pata kontakt me tė, por nė seancėn e mbasdites e mora vesh tamam. Kishte tema qė edhe s'kuptoheshin. P.sh. ekonomi tregu nuk kishte ndonjė sensibilitet, nuk ishte ajo ndjeshmėri pėr tė kuptuar qė ekonomi tregu do tė thotė sistem tjetėr. Kurse pluralizėm politik po, ishte mė ndryshe, dhe kjo krijoi turbullimin e parė. Vinin shumė qė tė uronin, siē kishte edhe shumė qė bėnin sikur s'tė shikonin.
Sa pėrgjegjės ndiheshit nė protestat e studentėve?
U ndjeva mirė, ishte pikėrisht kjo qė diskutuam edhe me kolegėt e njohur qė kam pasur mė konfidencė, mjaft kritikė ndaj situatės sė asaj kohe, duhej qė edhe Shqipėria t'i bashkohej kėtyre proceseve dhe e quajtėm pozitiv faktin qė kėrkesat vinin pikėrisht nga qarqet intelektuale. Studentėt nuk pėrfaqėsojnė shtresa tė caktuara, as komuniste, pėrfaqėsojnė tė renė dhe e kėrkojnė nė emėr tė tė gjithėve kėtė ndryshim, dhe jo tė disave. Ishte kėrkesė normale, siē kėrkoi gjithė Lindja; boll me komunizėm, ka falimentuar, ka deshtuar. Ka krijuar prapambetje, viktima, pėr njė demokraci reale. Kjo ishte pozitivja e lėvizjes studentore dhe kjo bėri qė zgjidhja tė ishte paqėsore, nuk ishte njė zgjidhje me pėrplasje, tė merrte tamam atė fytyrė qė duhej, ndryshimi kėrkohet nė emėr tė sė ardhmes, n.q.s deri dje e kemi parė njėri-tjetrin jo si komunistė, si fashistė apo legalist, tani duhet tė shohim vetėm nė bazė tė bindjeve; tė majtė, tė djathtė.
A ishin tė qartė studentėt pėr kėtė?
Studentėt ishin tė qartė qė duhet ndryshuar sistemi, kundėr sistemit, dhe jo kundėr individėvė. Duke u nisur nga plani formal nga familje tė mira, u kishte dalė shkolla, ndonėse vitet e fundit ka pasur shumė e shumė tolerancė. Tė gjithė kėtyre, qė ka shumė nė PD, nuk i kishte dalė shkolla pėr arsye biografike.
Njė rast tė tillė?
Tė gjithė.
Tė pėrndjekur me shkollė tė lartė?
Ka pasur tė persekutuar nė ato vite, por unė si ministėr i kam ndihmuar dhe jam edhe tani nė fronin e Kuvendit.
PD-ja ishte njė parti e programuar qė mė pėrpara. Dikush tjetėr kishte menduar tė mbėshteste njė lėvizje dhe ne s'kishim pse tė futeshim nė njė gjė ku s'ishim tė ftuar.
E kuptonim qė s'ishim tė ftuar nga ai qė organizonte dasmėn. Ishte njė gjė e paraporositur. U zhvilluan gjėrat shumė shpejt. Pėr ne, atėherė, u lexua se nuk ishte e pėrshtatshme, jo thjesht pėr tė drejtuar njė problem, sepse populizmi ėshtė shumė i mirė pėr tė shembur sisteme, por me populizėm nuk ndėrtohen dot sisteme. Mė e vėshtirė pėr Lindjen ka qenė tė pėrcaktojė se si do tė ndėrtohet demokracia, dhe jo se si do tė shembet komunizmi. Komunizmi s'do tė shembej me "perestrojkėn", bashkė me Murin e Berlinit. Shqipėria ishte e fundit, ishte pasoja e fundit dhe ishte e pashmangshme, kjo u bė pa dhimbje, pa pasoja, pa pėrplasje, se qe e panevojshme. Por i rėndėsishėm ishte ndėrtimi dhe ne kemi lexuar qė PD-ja po ekstremizohej, po merrte lėvizjen. Jo vetėm lėvizjen, qė radikalizoi nė vend, qė ajo lėvizje tė kthehej nė parti. Tė kthehesh nė parti, kjo kėrkon lidership dhe program, i cili nuk mungon ndonjėherė, se e kopjon. Por kjo do edhe lider.
Prej kohėsh kam pėrdorur njė shprehje: mė i "menēuri" ishte Berisha. Nuk e di ēfarė partie do tė dilte. Nuk e kam pėr nivelin intelektual, por nivelin intelektual si politikan. Shteti nuk pranon lojėra, ka rregulla. Njė shofer qė tund timonin sa herė i teket, qė nuk respekton rregullat e qarkullimit, qė ka edhe tė tjerė pėrpara etj, etj, ėshtė i rrezikshėm kur drejton njė kamion, jo mė njė shtet. Kėto rregulla, Berisha s'i ka mėsuar asnjėherė. Humori i dytė qė bėnim ne me ta, ishte se Sala nuk ka lozur pėr shkak tė konfiguracionit; kur luan, duhet tė dish kur lėshon pe'. Lėshimi pe' nuk ėshtė humbje, se ndryshe kėputet. Ky ėshtė defekti kryesor qė kishim ne pėr kolegėt apo intelektualėt qė kemi qenė nė atė qeveri dhe pikėrisht kėshtu i lexon kėto hapa tė parė.
Sidoqoftė, tė dalėsh nė krye tė njė lėvizjeje, tė njė proteste me njė regjim qė deri dje ishte mjaft i rrezikshėm, pavarėsisht qė lexohej ndryshimi, nė ēdo rast ėshtė njė sakrificė. Ka merita edhe si mjek. Kishim dėgjuar pėr tė fjalė tė mira. Por si politikan, ky ka qenė mendimi ynė. Me rėnien e bustit atėherė ka pasur lėvizje goxha tė madhe, njė shqetėsim se atėherė u ndje edhe mė shumė frika e njė radikalizimi midis ekstremeve pro dhe kundėr, dhe shumė qarqe intelektuale, rektorė e dekanė dhe me kėtė e nisėm. E nisėm tė bėjmė njė takim, e sabotuan njė ēikė, hapėn fjalė do tė ketė raprezalje. Atėherė u detyruam atė ta bėjmė ngushtė, nga studentėt bėri presion dikush, qė megjithatė ne i hymė kėsaj vorbulle menduam qė tė bėjmė njė organizim dhe shkaku qė ne hymė ishte se duke qenė si pika, unė isha ministėr i Arsimit dhe relativisht tėrė dekanėt, rektorėt apo intelektualėt ishin si njė pikė kondesimi. Ismail Ahmetaj ishte ministėr i Ndėrtimit, tėrheqja jonė do tė bėnte qė s'do tė kishte kush ose e ēante kėtė dhe e nisėm me disa takime, kėshtu unė thashė do tė bėj njė takim me rektoratin e Tiranės 200-300 vetė. U hap fjalė se do tė kishte raprezalje. Gjithsesi, ia arritėn qėllimit. Pas atij takimi u mėshua tek ideja e njė partie tjetėr, njė parti e moderuar, intelektualėt e shohin veten jashtė leje dhe realisht pėrvoja botėrore tregon qė s'bėhet vetėm me dy parti. Kjo ishte shkak qė vendosėm tė kontribuonim. Ka shumė episode intrigash dhe dashurie. Jam deputet, por koha qė mbetet jashtė angazhimeve politike ėshtė shumė e reduktuar.
Pėrgjigju duke cituar mesazhin